شناسهٔ خبر: 3603603 - چهارشنبه ۱ اردیبهشت ۱۳۹۵ - ۱۱:۵۳

دین و اندیشه > همایش ها و میزگردها

به گزارش فرهنگ امروز به نقل از مهر؛ هشتمین نشست از سلسله سمینارهای آشنایی با ایده‎های بین‎رشته‎ای در علوم انسانی با محوریت علوم سیاسی و مطالعات فرهنگی با عنوان «قدرت و زندگی روزمره» با سخنرانی «محمدجواد غلامرضاکاشی» در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران برگزار شد. در این نشست به ضرورت توجه به الگوی میان‎رشته‎ای در مطالعات سیاسی پرداخته شد.

فهم مقوله میان‎رشته‎ای در نسبت با امر روزمره

محمدجواد غلامرضاکاشی در ابتدا به توضیح مفهوم «قدرت و زندگی روزمره» پرداخت و گفت: بحث از اولین روایت از میان‎رشته‎ای بحث قدیمی است و از ابتدایی که علوم انسانی بنیان نهاده شد، به نوعی این فهم اول از مقوله میان‎رشته‎ای وجود داشت. وقتی می‎خواهیم یکی از امور انسانی را مطالعه کنیم شاخه‎های مختلف علوم انسانی را دعوت می‎کنیم تا هر یک از آن‎ها از زاویه خود به مساله نظر کنند. به طور مثال یک اتفاق سیاسی نظیر انتخابات یا موضوعی خانوادگی مثل طلاق و یا هر مساله اجتماعی و فرهنگی دیگر را می‎توان در میان گذاشت و از اندیشمندان هر رشته‎ای بخواهیم تا از زاویه خود به موضوع نگاه کنند. هر یک از زاویه‎ای مساله ما را باز می‎کنند و چیزی را برای ما می‎آورند که رشته دیگر نمی‎آورد. آنگاه وقتی این آورده‎های حاصل از رشته‎های گوناگون را کنار هم می‎گذاریم، گفته می‎شود درکی میان‎رشته‎ای از پدیده مورد نظر پیدا کردیم. این مفهوم از میان‎رشته‎ای موضوعی جدید نیست.

وی در ادامه به دومین روایت از مفهوم میان‎رشته‎ای پرداخت و افزود: روایت دومی که بیشتر مدنظر من است بحث را پیچیده می‎کند. و برای فهم نگاه دوم نیاز است تا دو مقدمه بیان شود. مقدمه اول، بحث فلسفی و قدیم «جز و کل» است. فرض فلسفه‎های قدیم این بود که نیازی نداریم تا به جزییات امور توجه کنیم بلکه باید به کلیات امور نگاه کنیم. و هنگامی که به کلیات امور که پایه و اساس هستند توجه کنیم تکلیف این جزییات مشاهده‎پذیر نیز روشن می‎شود. به طور مثال وقتی می‎خواهیم در مورد انسان نظر دهیم توجه کردن به حسن و حسین و علی خیلی راه‎گشا نیست، حتی ممکن است تزاحم نیز داشته باشد. باید چشم از این امور جزیی و فردی پوشید تا بتوانیم به کلیات امور چشم بگشاییم. در نتیجه در این زمان است که یک درک کلیت یافته از انسان پیدا می‎کنیم.

کاشی ادامه داد: ممکن است پرسیده شود درک کلی انسان چه ارتباطی به حسن و حسین و علی دارد که ما می‎بینیم؟ تنها می‎خواهم بگویم به کدام پاسخ در زمینه نسبت بین جز و کل متکی هستم و در مساله میان‎رشته‎ای این نکته مهم است؛ پاسخ بنده پاسخ ویتگنشتاینی است.این اندیشمند یک بار تصادف کرد و پلیس کروکی دقیقی از صحنه تصادف کشید. زمانی که در دادگاه قرار بود تعیین تکلیف شود ویتگنشتاین خیره به کروکی شده بود. و سپس گفت، پلیس بسیار دقیق و جزیی صحنه را کشیده است. و بعد از خودش پرسید، آیا می‎توان با همین دقت نقشه‎ای کلی از جهان ارائه کرد؟ پاسخش ممتنع بود. و در نهایت نتیجه گرفت یا درک کلیت یافته از جهان داریم بنابراین چشم ما به امور جزیی کور است. یا چشم به جزییات امور داریم و نسبت به امور کلی چشم ما کور است. در نتیجه نمی‎توانیم دو زاویه دید متفاوت را با یکدیگر جمع کنیم.

این استاد دانشگاه علامه در توضیح ممتنع بودن این دو زاویه دید وارد مقدمه دوم شد و گفت: این مساله بعدا در حوزه علوم انسانی شکاف ایجاد کرد و این مقدمه دوم است. در حوزه علوم انسانی بحثی داریم که آیا اساسا علوم انسانی شبیه علوم طبیعی است؟ یعنی آیا می‎توانیم همان‎طور که در علوم طبیعی قوانین کلی تعمیم‎پذیر داریم در علوم انسانی نیز داشته باشیم؟ که شکاف از اینجا آغاز شد و عده‎ای گفتند بله می‎شود، و اگر نشود علمی وجود ندارد (و درست نیز می‎گفتند زیرا قاعده علم همین است). و پاسخ دیگر نیز در جهت مخالف این نظر بود، و گفته  می‎شود علوم انسانی جوهرا با علوم طبیعی متفاوت است. علوم انسانی منفرد، تاریخی و خاص هستند در نتیجه تابع هیچ قاعده عمومیت‎پذیری نمی‎شوند. اگر این استدلال بیاید به نوعی کُمِیت علم لنگ می‎شود. البته ماکس وبر خواست بین این دو پیوندی برقرار کن

 کاشی در ادامه توضیح این دو مقدمه به چرایی آن پرداخت و گفت: میان‎رشته‎ای به معنای دومی که مدنظر من است اساسا وقتی معنادار می‎شود که از درک کلیت یافته و جهان‎شمول علم  فرود بیایید و بخواهید علوم انسانی را جزیی، منفرد و خاص مدنظر قرار دهید. اینجا همان نقطه‎ای است که دانشمند از برج عاج فهم کلی امور انسانی، به متن زندگی سقوط می‎کند. امور  خاص تاریخی و منفرد یعنی همان زندگی روزمره. انسان‎های واقعی و عینی همه در متن زندگی روزمره حیات و موجودیت دارند. در نتیجه آنجا باید به سراغ آن‎ها رفت.  

این استاد علوم سیاسی در ادامه به ویژگی‎ها و قواعد زندگی روزمره پرداخت و گفت: زندگی روزمره شاکله‎ای دارد که اساسا علوم تعمیم‎بخش کلیت‎ساز با مرگ این شاکله شکل می‎گیرند. تمام فرض امور علوم کلیت‎ساز بر این مبناست که این ادراک طبیعی که از امور داریم منتشرِ در زندگی روزمره است. اما سخن اندیشمندان به طور مثال در باب انقلاب‎ها فراتر از این ادراک طبیعی امورِ منتشرِ در زندگی روزمره است. و سوژه‎هایی که انقلاب کردند حیرت‎زده نمی‎فهمند چگونه این توضیح‎ها ساخته شده است اما آن را درست می‎پندارند. وقتی کلیت‎سازی و تعمیم‎های کلی را تولید می‎کنید معمولا هر چه بخواهید قواعد کلیت یافته و دقیق دهید بیشتر باید به یک عامل مرکزی تقلیل دهید. به طور نمونه من از نگاه چپ نگاه اکونومیکی داشته باشم و سپس تمام عرصه و تحولات اجتماعی را حول و حوش این پارامتر مرکزی توضیح دهم. و حساب خود را دقیقا جدا کنم از کسی که اکونومیک نمی‎بیند به طور مثال فرهنگی یا روان‎شناختی می‎بیند. این است که دانش‎های کلان شکل می‎گیرند، دقیق و صریح می‎شوند و حساب خود را از یکدیگر کاملا جدا می‎کنند. این مساله‎ای است که در دیسیپلین‎های علوم و دپارتمان‎های دانشگاهی افتاده و می‎افتد. و البته مفید نیز هست و تا حدی واقعیت را توضیح می‎دهد

این پژوهشگر علوم سیاسی در ادامه به نقطه‎ای که این نگاه کلیت یافته دانش دچار بحران می‎شود اشاره کرد و تصریح داد: نقطه‎ای که می‎خواهد پیش‎بینی کند؛ پرسیده می‎شود، حال که کلید انقلاب‎ها در دست شماست و می‎دانید کدام متغیرها و چگونه بر هم تاثیر بگذارند که فلان اتفاق بیفتد، پیش‎بینی کنید اولین جا و مستعدترین نقطه که در جهان امروز برای انقلاب آماده است، کجاست؟ مارکس پاسخ داد و گفت؛ با توجه به این قواعد و ارتباطات دقیق اولین جایی که انقلاب می‎شود، انگلستان است. و در انگلستان هیچ زمان انقلاب نشد. و جایی که برای انقلاب در انتها قرار دارد، روسیه است. و اتفاقا اولین جایی که انقلاب شد در روسیه بود.البته چنین اتفاقاتی در جامعه ایران نیز رخ می‎دهد. به طور نمونه در انتخابات می‎بینید جامعه‎شناسان و کارشناسان سیاسی و فرهنگ‎دانان چیزی می‎گویند و مردم عوام چیزی دیگر. و سپس می‎بینید مردم عوام درست‎تر فهمیده‎اند. تعجب می‎کنید که چگونه است شما در آن قواعد کامل عمومیت یافته نتوانستید درست بفهمید اما گمانه‎های مردم درست درآمد. نمی‎گویم همیشه اما گاهی‎اوقات پیش می‎آید. حتی اگر یک بار هم پیش بیاید این دانش‎ها باید بپرسند، چرا.

استاد دانشگاه علامه طباطبایی در ادامه به نمود داشتن این خطاها در علوم پرداخت و گفت: اساسا این مساله در علوم پیش آمد. گویا آن‎ها جاهایی به طور سیستماتیک خطا می‎کنند. ما باید وارد متن زندگی روزمره شویم. آن علوم نه تنها با زندگی روزمره نسبتی ندارند بلکه زندگی روزمره را تصفیه می‎کنند و شاکله آن را می‎شکنند. از درون آن قانون و قاعده در می‎آورند که می‎توانند تحلیل و پیش‎بینی داشته باشند. اما اگر شما نخواهید با این قواعد عمل کنید و وارد زندگی روزمره شوید باید بگویم زندگی روزمره پیچیدگی دارد که یک دانشمند دقیق و عمیق دچار سردرگمی می‎شود.در حوزه زندگی روزمره واقع قضیه این است که شما با پارامترهایی که دانش‎های دقیق با آن مواجه هستند، مواجه نیستید؛ تنها با اقتصاد، دین، سیاست و جامعه مواجه نیستید با خرافه، افسانه، هوس، عصبانیت مردم نیز مواجه هستید. آن‎ها به نحو پیچیده‎ای در هم تلاقی کردند. در متن زندگی روزمره آشوبی است. بنابراین در متن زندگی روزمره که شما با کنش انسان‎های واقعی مواجه هستید این هرج و مرج و آشوب با آن پاکیزگی و ساختارهای دقیق ریاضی‎گونه علوم سازگار نیست. بنابراین این دفعه این (امور زندگی روزمره) است که آن‎ها را می‎شکند.

کاشی در ادامه به ویژگی‎های زندگی روزمره اشاره کرد و گفت: گوهر زندگی روزمره این است که پرکتیکال است. یعنی شما با انسان‎های واقعی که اهداف خاص عینی دارند، در ارتباط هستید، دنیای درهم پیچیده پرکتیکال که با منظومه‎های پر از استعداد امور حادثی و حادث‎شونده است. و منظور من از میان‎رشته‎ای معنای دوم است. تفاوت معنی دوم با معنای اول اینجاست که شاکله علوم شکسته می‎شود. و دیگر مرجعیت ندارند و تنها شاید ابزارهای کلی مفهومی به دست شما بدهند اما به هیچ وجه کفایت نمی‎کند. بنابراین مقصود من از میان‎رشته‎ای چنین وضعی است، و پرتاب و وارد شدن در متن زندگی روزمره به این معنا همان طور که در ابتدا آمد، شاکله علوم را می‎شکند. و علوم با حفظ هویت خود وارد بازی نمی‎شوند بلکه در هم تداخل می‎کنند و گاهی‎اوقات با یک ناعلم‎هایی نیز پیوند می‎خورند.

وجه تمایز علوم سیاسی و استعداد ویژه آن در فهم میان‎رشته‎ای

در ادامه غلامرضاکاشی به بخش دوم بحث خود پرداخت و با این سوال که چرا علوم سیاسی در حوزه میان‎رشته‎ای وضعیتی ویژه و ممتاز دارد، پاسخ داد: در دنیا در حوزه علوم سیاسی قلمرو میان‌‎رشته‎ای بیشتر گسترش پیدا کرده است. یا در اکثر پژوهش‎های میان‎رشته‎ای، علوم سیاسی یکی از رگ‎های اصلی آن است. علوم سیاسی تنها رشته علوم انسانی است که تبدیل به علم نشد. به طور مثال جامعه‎شناسی یک علم مدون است؛ این همه تئوری، پارادایم و مکاتب مختلف دراین حوزه وجود دارد، و در بسیاری از رشته‎های علوم انسانی هست. اما سودای تبدیل کردن سیاست به علم در امریکا، دو الی سه دهه بیشتر عمر نکرد. به یک معنا علوم سیاسی قدیمی‎ترین علم است از زمان ارسطو، و به یک معنا، جدیدترین رشته علوم انسانی است. جامعه‎شناسی و دیگر رشته‎ها همه از قرن ۱۸ و ۱۹ آمدند و علوم سیاسی اواخر قرن ۱۹ تازه شکل گرفت. این سودا دو  و سه دهه تداوم پیدا کرد که یک علوم سیاسی منقح داشته باشیم، و امور سیاسی را همان‎طور که جامعه‎شناسان با چارچوب موجه تحلیل و پیش‎بینی می‎کنند، انجام دهند اما نتوانستند. و به ندرت پیش آمد که یک علوم سیاسی‎دانی بتواند اموری را پیش‎بینی کند.

این محقق دانشگاهی در ادامه با این سوال «حال باید پرسید چه چیزی در امر سیاسی وجود دارد که بیش از سایر علوم در مقابل تئوری‎های کلان علوم جهان‎شمول مقاومت می‎کند» بحث خود را ادمه داد و گفت: سیاست با تصمیم سر و کار دارد. و همیشه تصمیم نسبت به عواملی که در آن موثر است کاستی یا زیادتی دارد. در نتیجه تصمیم را نمی‎توان به عوامل تصمیم تقلیل داد.بنابراین علوم سیاسی در کنار جامعه‎شناس یا روان‎شناس یا هر علوم دیگر می‎نشیند و در نهایت می‎گوید؛ تمام عوامل بررسی شد اما سوژه‎های کنشگر نسبت به تمام عوامل، استقلال نسبی دارند، آن‎ها تصمیم می‎گیرند و تا حدی این تصمیم با این عوامل قابل توضیح است.پس امور انسانی تا حدی قابل کلیت‎سازی و قاعده‎سازی است اما امر سیاسی یعنی همان «تصمیم خودانگیخته». البته شاخصه آن فرد نیست ممکن است گروه اجتماعی یا مردم باشند. تا جایی که تصمیم به عوامل اقتصادی، اجتماعی و روان‎شناسی ارتباط دارد علوم دیگر می‎توانند به مطالعه بپردازند؛ جامعه‎شناسی سیاسی و روان‎شناسی سیاسی همین کار را می‎کند. اما آنجایی که تصمیم افراد و گروه‎های اجتماعی بیشینه‎ و افزونی نسبت به عوامل موثر دارد امر سیاسی حادث می‎شود.در نتیجه در قلمرو سیاست، ما با تصمیم‎های خودانگیخته غیرقابل تقلیل به عوامل موثر بر آن‎ها، سر و کار داریم که پیشینی نیست و پسینی است. اینجا همان جایی است که به  نحو رادیکال شما وارد متن زندگی روزمره می‎شوید؛ یا وجه سیاسی زندگی روزمره را مطالعه می‎کنید.

استاد علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی در پایان این بخش از صحبت‎های خود گفت: پس ما با یک دوگانه مواجه شدیم دوگانه ویتگنشتاینی. یا ما با جزییات و تَکینه بودن امور سر و کار داریم، بنابراین چشم‎مان به کلیات عالم کور است یا با کلیات امور سر و کار داریم که در این صورت چشم‎مان به جزییات امور کور است. و می‎دانیم این دو قابل جمع نیستند اما بین آن‎ها سنتزی وجود ندارد.

وضعیت علوم سیاسی و کاستی‎های آن در ایران

محمدجواد غلامرضاکاشی در فصل سوم بحث خود گفت: واقعیت این است که در ایران نه آن علوم سیاسی به آن معنا به وجود آمد که ما دچار بحران شویم و نه این سمت، آن که به نظر من یک نوع انحطاط است. واقعیت قضیه این است که ما پیرامونی‎ها یک نیاز مضاعف داریم برای اینکه مقولات اجتماعی و فرهنگی خود را در بستر زندگی روزمره ببینیم.مارکس و وبر آنجاهایی که گفتند و شنیدند و تئوری ساختند منفصل از بستر تجربه عینی خود نبوده‎اند. به نوعی تجربه‎های جهان‎زیست خود را تئورایز کردند. بنابراین انقطاع تام با دنیای خودشان نداشت. به طور مثال پیش از سخنان کارل مارکس در آن زمان، در خیابان‎های آلمان و فرانسه جنبش‎های همبستگی و کارگری ‎وجود داشت و او این واقعیت را در آن صورت تئوریزه کرد.

این پژوهشگر علم سیاسی ادامه داد: حال وقتی ما این تئوری‎ها را اخذ می‎کنیم و می‎خواهیم با آن‎ها مسائل خود را توضیح دهیم، به گمان من به جایی نخواهیم رسد. این تئوری‎ها در همان خاستگاه خود متهم به این هستند که اخلاق و آینده را بی‎معنا می‎کنند. بنابراین این تئوری‎ها در دانشگاه‎های ما از همان ابتدا مرده به دنیا می‎آیند. از نگاه بنده رفتن به سمت مطالعه امور انسانی در بستر خاص‎بودگی ناشی از امر روزمره یک ضرورت است. و اگر اساسا در این مساله انقطاع ذاتی وجود داشته باشد راه به جایی نمی‎بریم.