فرهنگ امروز/ محسن ملکی:

معمولاً می‌گویند با مدرنیسم متوجه می‌شویم که دیگر نمی‌توان به ثبت سادۀ واقعیت روی آورد؛ باید به سراغ واقعیت درونی رفت و با درک جدیدی از زمان، ذهن شخصیت‌ها را کاوید، چراکه واقعیت در جهان مدرن پس از جنگ جهانی و آشوب‌های آغاز قرن بیستم از دست رفته است. طبق این دیدگاه، در این جهان دیگر هیچ ارزش عمومی و عینی‌ای نیز در کار نیست و آنچه می‌ماند مشتی ارزش‌های ذهنی است: «ارزش‌های عمومیِ رمان دورۀ ویکتوریا در رمان مدرن جای خود را به مفاهیم شخصی‌تری از ارزش دادند که بیشتر متکی بر ذوق و حس تشخیص خود رمان‌نویس‌اند» (رمان قرن بیستم، دیوید دیچز، جان استلوردی، «نظریه‌های رمان»، ترجمه حسین پاینده). طبق این خوانش رایج، در دوران مدرن، سخن گفتن نه‌تنها از واقعیت بیرونی، بلکه از هر نوع ارزش عینی نیز بی‌معناست. چرخش نویسندگانی چون ویرجینیا ولف به «صناعت سیلان ذهن» را نیز معمولاً در همین چارچوب توضیح می‌دهند، همو که نویسندگانی چون آرنلد بنت و جان گلزوردی را نویسندگان «ماده‌گرا» می‌نامد دقیقاً به این علت که «هنوز» دلبستۀ واقعیت بیرونی‌اند و به «ماهیت چندگانه» ذهن نمی‌پردازند (همان) (برای مطالعۀ مقالاتی درباره این خوانش ارتودوکس از مدرنیسم می‌توانید به کتاب «نظریه‌های رمان»، ترجمه حسین پاینده رجوع کنید). آنچه این دیدگاه را مسأله‌دار می‌کند این است که دیدگاه مذکور در مورد مدرنیسم این پیش‌فرض را می‌پذیرد که رئالیسم از همان ابتدا می‌توانسته با واقعیت بیرونی رابطه‌ای سالم (نه «منحط» به معنای لوکاچی کلمه) برقرار کند و برای رئالیسم واقعیت آن بیرون بوده و نویسندگان رئالیست می‌توانستند وفادارانه آن را ثبت کنند. اما آدورنو در مقاله «قرائت بالزاک» تغییر کوچکی در این منظر ایجاد می‌کند و همین تغییر کوچک کافی است تا همه چیز را به‌هم بریزد: رئالیسم از همان ابتدا وجهی بیمارگون و ماخولیایی داشته؛ در بالزاک با نوعی وسواس بیمارگون به ثبت واقعیت روبه‌رو می‌شویم، چیزی که به‌زعم آدورنو در رئالیسم و ناتورالیسم به یکسان دیده می‌شود. ولی نکتۀ مهمی که آدورنو بدان اشاره می‌کند این است که این تلاش برای رسیدن به «انضمامیت» درست به دلیل «افراطش» مسأله‌دار و مشکوک می‌شود و دیگر نمی‌توان آن را مصداقی از غنای نگاه فراگیر حماسه دانست؛ برای درک بهتر منظور آدورنو باید نگاهی به «نظریۀ رمان» لوکاچ انداخت. در این کتاب لوکاچ به طور مفصل دربارۀ تفاوت حماسه و رمان بحث می‌کند. مهم‌ترین تمایز آنها به تفاوت مفهوم «تمامیت»
(totality) مربوط می‌شود. در صورت‌بندی لوکاچ، ما در حماسه با قسمی تمامیت بی‌واسطه و خودانگیخته روبه‌روییم، تمامیتی که معنا نسبت درون‌ماندگاری با آن دارد اما وقتی وارد جهان مدرن و دوران رمان می‌شویم این تمامیت داده‌شده از دست می‌رود و آنچه می‌ماند تمامیتی مصنوع و آفریده‌شده است: «حال هنر تمامیتی آفریده‌شده است، زیرا وحدت طبیعی عرصه‌های متافیزیکی برای همیشه از دست رفته است» (لوکاچ، نظریۀ رمان، ص ٣٧). «آنگاه که این وحدت مضمحل شد، دیگر هیچ تمامیت خودانگیخته‌ای در کار نخواهد بود» (همان). و سرآخر در جای دیگر کتاب اضافه می‌کند: «تمامیتی که بتوان به‌سادگی آن را پذیرفت دیگر به فرم‌های هنری داده نمی‌شود» (همان). در همین پس‌زمینه است که آدورنو به مسأله‌داربودن تلاش رئالیسم برای رسیدن به انضمامیت و سرشاری حماسی اشاره می‌کند: «وجه انضمامی و دقت بالزاک به‌حدی افراطی است که نمی‌توان آن را با ساده‌لوحی پذیرفت، نمی‌توان آن را به غنای نگاه حماسی نسبت داد» (قرائت بالزاک، یادداشت‌هایی برای ادبیات)؛ در اینجا تلاش بالزاک برای رسیدن به سرشاری دقیقاً به دلیل همین وجه افراطی و اغراق‌گونه‌اش است که حقیقتش را بروز می‌دهد. درست همان‌طور که حقیقت روانکاوی را به گفتۀ آدورنو باید در اغراق‌هایش جست، حقیقت پروژۀ بالزاک و رئالیسم او را نیز باید در همین اغراق‌هایش یافت (حقیقتی که آن را به مدرنیسم گره می‌زند و کمک می‌کند از تمایز ساده‌انگارانه رئالیسم/مدرنیسم در لوکاچ متأخر فراتر رویم و نسبتی درون‌ماندگار میان آنها برقرار کنیم)، یعنی در همان وجوهی از بالزاک که خوانندگان مدرن معمولاً نادیده‌شان می‌گیرند، در همان وجوهی که هنگام خواندن آثار بالزاک خیلی‌ها وسوسه می‌شوند که نخوانده از کنارشان بگذرند، مثلاً آغاز رمان «اوژنی گرانده» و دقت جنون‌آمیز آن؛ یا اگر بخواهیم مثالی جز بالزاک بیاوریم، می‌توانیم به توصیف کلاه شارل بواری در رمان «مادام بواری» اشاره کنیم. بیایید به این دو نمونه نگاهی بیاندازیم. بخشی از آغاز «اوژنی گرانده» (بخشی که معمولاً حوصلۀ خوانندگان امروزی سر می‌برد.):
«در این کوچه طبقۀ پایین خانه‌هایی که اختصاص به سوداگری دارد نه به شکل دکان است نه به شکل مغازه... این سالن‌های پست که نه جلوخان، نه ویترین، نه شیشه دارد، گود و تاریک است و در داخل و خارج دارای هیچ‌گونه زیور و پیرایه‌ای نیست. در این سالن‌ها دو قسمت است که هر دو قسمت را به نحوی زشت و زننده آهن انداخته‌اند. قسمت بالا در جریان روز به داخل برمی‌گردد و قسمت پایین که زنگ فنری دارد پیوسته در رفت و آمد است. هوا و روشنایی یا از سردر یا از فضای میان طاق و سقف و دیواری که تا کمر انسان ارتفاع دارد و دریچه‌های استوار آن هر روز صبح برداشته می‌شود و شب با میله‌های آهنی پیچدار بسته و استوار می‌شود، به این لانۀ نمناک راه می‌یابد. نمونه‌ها مطابق نوع کسب و تجارت عبارت از دو سه طشت نمک و ماهی، چند بسته کتان بادبانی، طناب و برنج است که از تیرهای سقف سالن آویخته است، یا عبارت از شیشه‌هایی است که سراپای دیوار را فراگرفته است یا عبارت از چند قطعه ماهوت است که در قفسه‌ها دیده می‌شود.» (ترجمه عبدالله توکل).
این نوع توصیف دقیق و افراطی چند صفحه به همین سیاق ادامه دارد. حال مورد عجیب توصیف کلاه شارل بواری:
«این کلاه ترکیبی بود از انواع مختلف کلاه‌ها، از قبیل شبکلاه کرکی،شاپکاه، کلاه لبه گرد، کاسکت پوست سمور، عرقچین نخی و بالاخره چیز بی‌ارزشی بود که زشتی بی‌زبانش مانند چهرۀ اشخاص احمق، عمیقاً از حالات خاصی حکایت می‌کرد. شکل آن تخم‌مرغی و مثل شکم نهنگ باد کرده بود و با سه حلقۀ روده مانند شروع می‌شد. سپس لوزی‌هائی از مخمل و موی خرگوش که با نوار قرمزی از هم جدا می‌شدند، به چشم می‌خورد. بعد آن یک نوع کیسه بود که به یک کثیر الاضلاع مقوایی پوشیده از قلابدوزی با یراقهای درهم و برهم منتهی می‌شد و از آنجا صلیب کوچکی از نخ طلایی به شکل منگوله به انتهای نخ باریک و درازی آویزان بود. این کلاه نو بود و لبه آن برق می‌زد.» («مادام بواری»، ترجمه محمد قاضی).
ایگلتون درباره این قطعه از مادام بواری می‌نویسد: «این قطعه حقیقتاً افراطی کلامی است... مجسم‌کردن کلاه شارل در ذهن تقریباً ناممکن است. تلاش برای تبدیل این جزئیات به‌ کلی منسجم تخیل آدمی را آشفته می‌کند»(آثار ادبی را چگونه باید خواند، ترجمه محسن ملکی، ص ٧٢). در این دو قطعه با قسمی «افراط کلامی» روبه روییم. رئالیسم در آغاز کار خود  در لحظاتی که دچار افراط کلامی می‌شود حقیقت خود را بروز می‌دهد. آدورنو می‌گوید این انضمامیت وسواس‌گون چیزی جز نوعی evocation یا یادآوری نیست، یادآوری چیزی که از دست رفته است. نکتۀ مهم همین است: ما با ثبت واقعیتی موجود که آن بیرون است روبه رو نیستیم، با قسمی یادآوری مواجهیم، یعنی ابژه از پیش از دست رفته است. خودِ واقعیت از دست رفته، به همین دلیل است که آدورنو می‌گوید در نویسندگان رئالیست «انضمامیت جای تجربۀ واقعی را می‌گیرد»(قرائت بالزاک، یادداشت‌هایی دربارۀ ادبیات). از این رو، رئالیسم درست در لحظۀ از دست رفتن واقعیت است که ظهور می‌کند. پس مسأله این نیست که به ناگهان سبکی ادبی به نام رئالیسم ظهور کرد که تصمیم گرفت واقعیت حاضر و آمادۀ آن بیرون را ثبت کند. ما از همان ابتدا با قسمی «رئالیسم مبتنی بر از دست رفتن واقعیت»
(realism based on a loss of reality) روبه روییم، قسمی رئالیسم که «جزئیات ابژه‌های از دست رفته را با چنان دقتی افراطی ثبت می‌کند که خودِ از دست رفتگی(lostness) را بیان می‌کند» (همان). انضمامیت‌گرایی رئالیستی نه معطوف به ثبت واقعیت بیرونی، که معطوف به ثبت خود فقدان است. آدورنو برای توضیح این فرایند می‌گوید، این کار رئالیسم در واقع نمونۀ پدیدۀ restitution در روانشناسی است، نوعی تلاش برای احیا یا فراخوانی ابژۀ مفقود؛ نویسندۀ رئالیست مانند سوژۀ ماخولیایی به ابژه‌ای می‌چسبد که در آستانۀ از دست رفتن است، یا بهتر است بگوییم سوژه به خود فقدان ابژه می‌چسبد. می‌توان گفت «فقدان» شرط اساسی امکان رمان رئالیستی است. تلاش وسواسی و جنون‌آمیز برای ثبت واقعیت پاسخی است به فقدان واقعیت. یا چنان‌که ربکا کامی در زمینه‌ای دیگر می‌گوید، فقط به واسطۀ از دست دادن و فقدان ابژه است که نویسندۀ رئالیست می‌تواند با ابژه ارتباط برقرار کند، گویی در اینجا قسمی «سوگواری ناممکن» دریدایی در کار است(رجوع کنید به مقدمۀ «جشن ماتم» با عنوان «انقلاب فرانسه، فلاکت آلمان»، ربکا کامی، ترجمۀ مراد فرهادپور). بی‌دلیل نیست این وجه ماخولیایی رمان رئالیستی باعث «افراط کلامی» و گاهی منتشر شدن معنا تا حد بی‌معنایی می‌شود. نویسنده رئالیست سعی می‌کند با دقیق‌ترین کلمات ابژه را ثبت کند، آنقدر دقیق که به قول آدورنو، بالزاک «فرض را بر آن می‌گذارد که خواننده با اصطلاحات فنی رشته‌های مختلف کاملاً آشناست». ولی خود ابژه در زیر این کلمات گم می‌شود و آنچه می‌ماند خود فقدان، خود از دست رفتگی، است (نمونۀ کلاه شارل بواری به اندازۀ کافی گویاست). نکتۀ مهم این است که در وجوه اغراق شدۀ رئالیسم بالزاک ردپای خصایلی را می‌یابیم که بنیامین به نمایش سوگناک نسبت می‌داد. لوکاچ در مقالۀ خود دربارۀ بنیامین می‌گوید بنیامین در کتاب «خاستگاه نمایش سوگناک آلمانی» بوطیقای مدرنیسم را صورت‌بندی کرده است: «تصادفی نیست که دهه‌هاست منتقدان به شباهت و نزدیکی باروک و رمانتیسم از یک سو و بنیادهای هنر و ایدئولوژی مدرنیسم اشاره کرده‌اند. هدف این تاکتیک تعریف و مشروعیت بخشیدن به مدرنیسم به‌عنوان وارث بحران‌های عظیم جهان مدرن و نمایندۀ بحران عمیق دوران حاضر است. والتر بنیامین بود که به خلاق‌ترین و اصیل‌ترین شکل ممکن این دیدگاه‌ها را صورت‌بندی نظری کرد» (دربارۀ والتر بنیامین). از این رو جالب است که ردپای  نمایش سوگناک و بوطیقای مدرنیسم در دل پروژۀ رئالیسم بالزاکی دیده می‌شود. بدین معنا در لحظات اغراق شدۀ رئالیسم می‌توان ردپای مدرنیسم را جست. کلمۀ «اغراق» بسیار مهم است؛ بنیامین در «خاستگاه نمایش سوگناک آلمانی» برای نشان دادن توازی و شباهت میان عصر باروک و عصر مدرن به اغراق در کاربرد زبان اشاره می‌کند:« قیاس میان تلاش‌های عصر باروک و عصر حاضر بیش از هرجا در کاربرد زبان جلوه می‌کند. اغراق وجه اشتراک هردوی آنهاست» (٥٤). همین شکل از اغراق و افراط در انضمامیت‌گرایی بالزاک است که توجه آدورنو را جلب کرد. در دل رئالیسم مورد علاقۀ لوکاچ می‌توان ردپای مدرنیسم را یافت. بالزاک بدین نکته خودآگاه نبود، از این رو سعی می‌کند ابژه‌ را از طریق افراط در دقت احضار کند، ولی این افراط، چنان‌که در مورد «اوژنی گرانده» و کلاه شارل بواری دیدیم، به شکل دیالکتیکی به نقطۀ مقابل خود یعنی انتزاع محض بدل می‌شود. به همین دلیل است که ایگلتون می‌گوید در توجه آثار رئالیستی به امر انضمامی تعریض و کنایه‌ای نهفته است(آثار ادبی را چگونه باید خواند، ٧٢) و همین رفت و برگشت میان انضمامیت و انتزاع است که نشان‌دهندۀ ثبت ماخولیا در اثر بالزاک است. از قضا بنیامین نیز یکی از ویژگی‌های زبان در نمایش سوگناک را همین تهی شدن معنا به دلیل افراط کلامی می‌بیند؛ از این رو می‌توان گفت «معنای زبان در نمایش سوگناک به شکل پارادوکسیکالی همان غیاب معناست- زبان به مثابۀ صدای ناب یا «وراجی» (prattle)» (منظومه‌های انتقادی، گیلک، ٦١). در لحظات اغراق‌گونۀ رئالیسم بالزاک می‌توان شاهد چنین برخوردی با زبان بود.
تمایز لوکاچی میان حماسه و رمان و شکل تمامیت در این دو مهم است. آدورنو می‌گوید: «حماسه‌ای که دیگر مهار انضمامیت مادی‌ای را که باید از آن حفاظت کند در اختیار ندارد[یعنی رمان]، مجبور است آن را اغراق کند، باید جهان را با دقتی اغراق‌شده توصیف کند، درست به این دلیل که جهان بیگانه شده است و دیگر نمی‌توان آن را به لحاظ فیزیکی نزدیک نگه داشت» (قرائت بالزاک، یادداشت‌هایی برای ادبیات). رمان حماسۀ دورانی است که در آن، واقعیت از دست رفته است و دقیقاً به دلیل از دست رفتن واقعیت است که ثبت واقعیت و سرشاری آن را در رئالیسم نمی‌توان به قول آدورنو ساده‌لوحانه پذیرفت. این همان هستۀ بیمارگون رئالیسم است. از این رو نمی‌توان به سادگی مانند لوکاچ از استعارۀ سالم‌بودن و انحطاط بهره برد و در دوتایی رئالیسم که رابطۀ سالمی با واقعیت بیرونی دارد و مدرنیسم که منحط و بیمارگون است، از رئالیسم دفاع کرد. رئالیسم از همان آغاز کار خود به قسمی ناممکنی گره خورده، قسمی ثبت دقیق و وسواس‌گون چیزی که وجود ندارد. از این رو، مساله اصلاً این نیست که به قول لوکاچ، «ایدئولوژی مدرنیسم» ثبت واقعیت بیرونی را کنار گذاشته و به جهان تکه‌پاره و مضمحل سوژه‌های له‌شده در سرمایه‌داری روی آورده، مسأله این است که رئالیسم همیشه از پیش ناممکن بوده و هست، ثبت این ناممکنی باید بخشی از هر نوع تلاش برای رسیدن به رئالیسم باشد. این ناممکنی است که به صورت اغراق خود را در پروژه بالزاک ثبت می‌کند.
  مدرنیسم تلاشی است برای درگیرشدن با پرابلماتیکی که رئالیسم تعریف می‌کند، همان رئالیسمی که آدورنو آن را مبتنی بر از دست‌رفتن واقعیت می‌داند. بخشی از تلاش آدورنو نیز در این مقاله معطوف به مشخص‌کردن دقیق نسبت میان رئالیسم و مدرنیسم است: «آدورنو با نوشتن دربارۀ روایت رئالیستی، می‌خواست این ادعا را زیر سوال ببرد که رئالیسم ژانر ممتاز نقد فرهنگی است، ولی در عین حال می‌خواست پیوند آن را با مشخصات روایت مدرنیستی نیز مشخص کند» (نظریه انتقادی و رمان، دیوید بروس ساچاف، ص٣٧). با نشان‌دادن این هستۀ بیمارگون رئالیسم و در پرتو این ناممکنی درونی رئالیسم است که می‌توان برخی از تلاش‌های خارق ‌اجماع مدرنیسم را درک کرد. برشت در مجادله‌اش با لوکاچ درباره ثبت واقعیت به نکته مهمی اشاره می‌کند، نکته‌ای آنقدر دقیق که آدورنو با تمام نقدهایی که به برشت دارد آن را با لذت تمام بارها نقل می‌کند:
«وضعیت چنان پیچیده می‌شود که بازتولید صرف واقعیت هیچ حرفی دربارۀ واقعیت نخواهد زد... واقعیت حقیقی بدل به واقعیت کارکردی شده است. شی‌ءوارگی مناسبات انسانی، یعنی کارخانه، دیگر مناسبات انسانی را پیش روی ما قرار نمی‌دهد» (به نقل از مقاله «قرائت بالزاک») واقعیت نه از امور واقع که از فرایندها ساخته شده است. این ناممکنی به چنگ‌آوردن واقعیت حقیقی از طریق ثبت ساده و رئالیستی امور واقع بود که فصل طلایی آزمون‌گری مدرنیسم را به بار آورد. مدرنیست‌ها هر یک به روش‌هایی روی آوردند تا بتوانند فرایندهایی را که برشت از آنها دم می‌زد ثبت کنند ولی در این میان جذاب‌ترین پروژه مدرنیستی، پروژۀ جویس است که مستقیماً به هستۀ بیمارگون رئالیسم و ناتورالیسم مربوط می‌شود. مقالۀ الیوت درباب «اولیس» مشهور است. این مقاله پاسخی است به آلدینگتون؛ آلدینگتون در مقالۀ خود جویس را «ناتورالیستی مدرن» می‌نامد و آثار او را سرشار از چرک و کثافت ناتورالیستی می‌بیند. تأکید او بر وجه ناتورالیستی جویس حائز اهمیت است، ولی الیوت منظر را تغییر می‌دهد، او به جای وجه ناتورالیستی آن، به روش موسوم به «روش اسطوره‌ای» در «اولیس» جویس تأکید می‌کند یعنی همان چارچوبی که واقعیت روزمره را در چارچوبی کلی و عام و انتزاعی قرار می‌دهد (برای مطالعۀ این مقاله و توضیحاتی دربارۀ بحث آلدینگتون و الیوت رجوع کنید به شمارۀ ١٤ مجلۀ شهرکتاب).
 ما در «اولیس» جویس با اثری روبه‌روییم که در آنِ واحد، هم سرشار از «چرک و کثافت ناتورالیستی» است و هم آغازگر یکی از پیشروترین تکنیک‌های مدرنیستی (چیزی که الیوت آن را همپای بزرگترین «کشف‌های علمی» می‌داند). قرارگرفتن این دو وجه پارادوکسیکال در یک قاب واحد در رمان «اولیس» است که قرائت آدورنو از رئالیسم را مهم می‌کند. در یک وجه از «اولیس»، با همان شکل وسواس‌گون ثبت واقعیت و جزئیات روزمره و امور واقع بی‌واسطه (همان امور واقعی که برشت می‌گفت در ثبت واقعیت حقیقی هیچ کمکی به ما نمی‌کنند) روبه‌روییم؛ ولی «اولیس» در وجه دیگرش یعنی وجه اسطوره‌ای و قاب کلی آن، که انگار هیچ کاری به کار «واقعیت» و «امور واقع بی‌واسطه» ندارد، به دنبال ثبت «فرایندهای» واقعیت است. این قاب شدیداً انتزاعی را می‌توان محصول رسوب فرایندهای انتزاعی جهان سرمایه‌داری مدرن دانست، تلاشی فرمال و میانجی‌مند برای ثبت فرایندهای ناپیدای جهان سرمایه‌داری (نکته‌ای که منتقدان متفاوتی از جمله ایگلتون در جاهای مختلف بدان اشاره کرده‌اند). ایگلتون در مقالۀ «ناسیونالیسم: آیرونی و تعهد» می‌گوید در «اولیس» با نوعی وحدت متناقض امر جزئی و امرکلی روبه‌روییم، وحدت متناقض ثبت وسواس‌گون و جنون‌آمیز امر جزئی و قراردادن کوچکترین امر جزئی در قسمی قاب کلی هگلی (رجوع کنید به ناسیونالیسم، استعمارگرایی و ادبیات). در واقع جویس پروبلماتیک مطرح شده بوسیلۀ رئالیسم بالزاکی و ناتورالیسم را درونی کرده و به بخشی از قاب‌بندی پیچیدۀ خود
 تبدیل کرده است.
پس مساله این نیست که «رئالیسم» در دوران مدرنیسم ناممکن شده است، رئالیسم، به معنای اخص کلمه، از همان آغاز ناممکن بوده یا به بیان دیگر، در دل خود حامل نوعی ناممکنی یا هسته مازاد بوده است. نمی‌توان تضادی ساده میان رئالیسم و مدرنیسم ایجاد کرد چراکه رئالیسم بالزاک، دقیقاً در وجهی از آن که امروزه از مدافتاده و تحمل‌ناپذیر جلوه می‌کند یعنی «افراط کلامی»‌اش، حقیقتی را بیان می‌کند که آن را به مدرنیسم و پروبلماتیک آن گره می‌زند. به‌همین خاطر بود که آدورنو تأکید می‌کرد حقیقت رئالیسم و انضمامیت‌گرایی آن، نه «شباهت مستقیم به ابژه‌ها» بلکه همین گره‌خوردن روایت به فقدان و تلاش برای ثبت این «فقدان» است. برای درک «گسست» مدرنیسم از رئالیسم باید پیش از هرچیز به درگیری درونی مدرنیسم با حقیقت درونی اما ناخودآگاه رئالیسم توجه کرد و بر درک سادۀ رئالیسم به معنای ثبت بی‌چون و چرا و غیرمسأله‌دار واقعیت داده شدۀ بیرونی فائق آمد؛ تنها در این صورت است که می‌توان به امکان رئالیسم در عصر معاصر فکر کرد.  
منابع:
آدورنو، قرائت بالزاک، یادداشت‌هایی برای ادبیات.
والتر بنیامین، خاستگاه نمایش سوگناک آلمانی
گیلک، منظومه‌های انتقادی
لوکاچ، درباره والتر بنیامین
لوکاچ، نظریه رمان، ترجمۀ انگلیسی: آنا باستوک
ایگلتون، آثار ادبی را چگونه باید خواند، نشر هرمس، ترجمه محسن ملکی
ایگلتون، ناسیونالیسم، استعمارگرایی و ادبیات
تی.اس.الیوت، اولیس، نظم و اسطوره، ترجمه محسن ملکی (چاپ‌شده در شماره چهارده مجله شهرکتاب).
گوستاو فلوبر، مادام بواری، ترجمه محمد قاضی
بالزاک، اوژنی گرانده، ترجمه عبدالله توکل
جشن ماتم، ربکا کامی، ترجمه مراد فرهادپور، نشر لاهیتا
دیوید بروس ساچاف، نظریه انتقادی و رمان.
نظریه‌های رمان، مترجم و گردآورنده: حسین پاینده، نشر نیلوفر

روزنامه شرق