به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا؛ دهم دی ۱۲۹۰ هجری شمسی برابر با دهم محرم الحرام ۱۳۳۰ هجری قمری یعنی در روز عاشورا میرزا علی ثقةالاسلام تبریزی، مشروطه خواه و یکی از کوشندگان راه بیداری ایرانیان توسط روس‌ها ــ پس از اشغال تبریز ــ به دار آویخته شد. مقبره او هم‌اینک در مقبرةالشعرای تبریز قرار دارد.

شهید ثقةالاسلام تبریزی از نوادگان میرزا شفیع صدر ثقةالاسلام تبریزی بود. عمده تحصیلات میرزا شفیع در کربلا نزد سیدکاظم رشتی گذشت و از جمله مهم‌ترین شاگردان حلقه درس او بود. سیدکاظم رشتی خود از شاگردان شیخ احمد احسایی، بنیانگذار طریقت شیخیه بود و پس از او به پیشوایی شیخیان منصوب شد. میرزا شفیع و پس از او فرزندش میرزا موسی (پدر ثقةالاسلام) هر دو پیشوای شیخیان تبریز بودند.

ثقةالاسلام نیز تحصیلات علوم شرعی را در تبریز آغاز کرد و برای تکمیل آن به عتبات رفت و در حلقه درس آیت‌الله زین العابدین حائری مازندرانی وارد شد و پس از اتمام تحصیلات و بازگشت به تبریز به پیشنهاد محمدعلی میرزای ولیعهد و موافقت مظفرالدین شاه زعامت و پیشوایی شیخیه تبریز را برعهده گرفت. در منابع عمومی تاریخ معاصر معمولا به طریقت شیخی ثقةالاسلام اشاره‌ای نمی‌شود. شاید بتوان گفت تنها پژوهش جدی درباره ثقةالاسلام کتاب «ثقةالاسلام شهید نامدار عاشورا» تالیف حجت‌الاسلام والمسلمین سیدهادی خسروشاهی باشد.

نگاه مثبت ثقةالاسلام به مدرنیته

میرزا علی ثقةالاسلام تبریزی از آن دسته مشروطه خواهانی است که به آرمان‌های آزادی‌خواهانه مشروطه ایمان کامل داشت و هیچ‌گاه از نقادی آن نیز دست نکشید. او با وجودی که با تمام وجود در راه پیروزی انقلاب مشروطه کوشش کرد و در دوره استبداد صغیر پشت و پناه آزادی خواهان آذربایجان بود، اما خوی محافظه کاری را به کناری گذاشت و هرچند که به چیزی به‌جز مشروطه راضی نبود از نقد آن نیز دست نکشید.

کسروی در کتاب «تاریخ ۱۸ ساله آذربایجان» اشاره کرده که شهید ثقةالاسلام علیرغم تعلق خاطر شدید به جریان مشروطه جزوه‌ای در نقد مشروطه‌خواهان و خیانت‌های آنان نوشت و سخت آن‌ها را نکوهش کرد. بنابراین او پایبندی کامل به وجوه عقلی مدرنیته داشت و به دولت آرمانی مدرنیته یعنی مشروطه سلطنتی هم پایبند بود. پس از پیروزی مشروطه هرچند که در میان علما بیشترین رای را به دست آورد و به عنوان نماینده برگزیده شد اما آذربایجان و تبریز را مسیر راه نکرد و با تاسیس انجمن ایالتی آذربایجان، که محفل آزادی‌خواهان بود، ثقه الاسلام از حامیان و فعالان این انجمن و از نویسندگان روزنامه انجمن شد.

نقادی ثقه الاسلام از مشروطه و مشروطه خواهان باعث تولید نظریات جدیدی توسط او شد که در میان اندیشمندان مشروطه‌خواه نظیری برای آن را نمی‌توان یافت. در دورانی که به دلیل نبود نظریه‌های بومی بیشتر اندیشمندان درصدد گرفتن و اجرای قوانین کشورهای غربی بودند، ثقةالاسلام تلاش کرد تا نظریه‌های مشروطه خواهی و نظریه‌های دولت‌سازی را بومی کند. رساله‌های او با عنوان «اصول سیاست اسلامیه» و «لالان» در این راستا نوشته شد و پاسخ محکمی بود بر کسانی که وجود اسلام را منابع از پیشرفت تمدن می‌دانستند.


اهمیت رساله لالان در تئوری‌های مشروطه خواهی

در میان آثار این شهید مشروطه خواه رساله لالان از اهمیت بسیاری برخوردار است. ثقةالاسلام در این رساله لزوم وضع قانون و برقراری عدالت و مشروطیت را یادآور شده است. به نظر تنی چند از مفسران خمیر مایه اندیشه سیاسی ثقةالاسلام با اقامت هشت ساله‌اش در عتبات عالیات شکل گرفت. او در این سال‌ها با مطالعه روزنامه‌های مهم عربی آگاهی‌هایی پیرامون نظام‌های تازه سیاسی- اجتماعی به دست آورده بود.

ثقةالاسلام با وجود مخالفت با هرگونه سلطه خارجی بر ایران، به مسلمانان سفارش می‌کرد که از پاره‌ای دستاوردهای تمدن غرب مانند تحصیلات جدید، علوم و برخی نهادهای دموکراتیک بهره گیرند تا از این رهگذر به ترقی و اقتدار دست پیدا کنند. او مانند علامه نائینی که کتاب «تنبیه الامه و تنزیه المله» را نوشت بر این باور بود که می‌توان بین مشروطه غربی و شریعت اسلام توازن ایجاد کرد. رساله لالان یکسال پیش از کتاب مهم علامه نائینی نوشته شد. به عقیده برخی از نویسندگان معاصر، این کتاب از جهات عدیده بر «تنبیه الامة و تنزیه المله» مرحوم نائینی مزیت دارد.

او همچنین تاسیس مراکز علمی و فنی و ترویج آموزش علوم و فنون را ضروری‌ترین نیاز کشور می‌دانست و این مساله نشان از دغدغه‌های جدی ثقة الاسلام نسبت به مسائل اجتماعی کشور دارد. این دغدغه‌ها باعث شد تا فرزندان و برادران خود را برای تحصیل در علوم جدید روانه اروپا و تهران کند.

ثقةالاسلام تبریزی از نخستین اندیشمندان در ایران مدرن بود که بر تولید داخل و لزوم تولیدی شدن کشور تاکید کرده و از واردات بی‌رویه کالا که باعث خروج ثروت از کشور می‌شد انتقاد می‌کرد. به نظر او تنزل ارزش پول ملی در مقابل پول خارجی، ناشی از تجارت خارجی و آزادی فعالیت بانک‌های آنها در ایران و نامحدود بودن ضرابخانه دولتی بود.

ایمان ثقةالاسلام به گفت‌وگو

ثقةالاسلام هرچند مشرب شیخی داشت، اما قائل به گفت‌وگو برای رفع اختلافات فکری میان مسلمانان بود. این در صورتی است که او در زمانه‌ای می‌زیست که معمولا اختلافات عقیده‌ای به کشتار طرفین از همدیگر می‌انجامید. در دوران زندگی او نزاع‌ها بین پیروان فرق فکری و عقیدتی در ایران معمولا به خون و خونریزی می‌انجامید.

ایمان راسخ او به گفت‌وگو برای حل مشکلات باعث شد تا مانند یکی از بزرگان فکری‌اش یعنی آقاسیدجمال الدین اسدآبادی دل در گرو اتحاد مسلمانان داشته باشد. خود او نیز در حد توانش در پرهیز دادن از خشونت و دعوت به گفت‌وگو مدام وارد عمل می‌شد. تلاش او برای کاهش میزان اختلافات باعث شده بود تا خودش به صورت ناخودآگاه از بیان مطالب تعصب آمیز و بیان نکات تفرقه برافکن پرهیز کند. توصیه‌های او برای پیشبرد فرهنگ گفت‌وگو حذف عبارات تحریک آمیز از کتب درسی و توصیه به مدیران مدارس برای برپایی نماز جماعت بود.

ثقةالاسلام همچنین در اعتراض به اخراج حاج میرزاحسن آقا مجتهد از مخالفان سر سخت مشروطه از تبریز، به خواست مشروطه خواهان، به رغم اختلافات مشرب سیاسی، فکری و عقیدتی با این مجتهد بزرگ تبریز، همراه او از شهر خارج شد و اینکار باعث شد تا انقلابیون هر دو این علما را به شهر برگردانند.



تالیفات ثقةالاسلام

ثقة‌ الاسلام، افزون بر فعالیت‌های سیاسی و حمایت بی‌دریغ از مشروطه، در میان دانشمندان دینی عصر خود نیز جایگاهی بلند داشت. او را از پیشگامان نسخه‌شناسی و کتاب‌گزاری در ایران می‌دانند. کتاب «مرآت الکتب» سرمشق خوبی برای فهرست‌نویسان پس از ثقةالاسلام شد. این کتاب که فهرست کامل و منقحی از آثار و تالیفات علمای شیعه امامیه است، یکی از مهم‌ترین منابع شیخ آقابزرگ تهرانی برای نگارش کتاب «الذریعه‌» بود.

«نامه‌های تبریز»، «بث الشکوی» (که در اصل ترجمه بخشی از تاریخ یمینی است. تاریح یمینی یا تاریخ عتبی کتابی تاریخی است نوشته ابونصر محمدبن عبدالجبار عتبی که به زبان عربی درباره ابومنصور سبکتگین و محمود غزنوی و اوضاع ایران تا اوایل سده پنجم هجری قمری نوشته شده است.) «ایضاح الانباء فی تعیین مولد خاتم الانبیاء و مقتل سیدالشهدا»، رساله «لالان»، رساله «بالون ملت ایران به کجا می‌رود؟»، «تاریخ امکنه شریف و رجال برجسته»، مجموعه‌ای از تلگرافات و... از دیگر تالیفات او هستند.

کتاب مجموعه آثار ثقةالاسلام با عنوان «مجموعه آثار قلمی شادروان ثقه الاسلام شهید تبریزی» به کوشش نصرت‌الله فتحی منتشر شده است. هرچند که این کتاب منتشر شده اما باید گفت که متاسفانه ما در زمانه فعلی نسبت به داشته‌های فرهنگی و تاریخی خودمان تعلق خاطر چندانی نداریم و در پروژه‌های فکری و عملی آنها دقت چندانی نداریم. شخصیت ثقةالاسلام به قدری واجد اهمیت است که باید پژوهش‌ها و کتاب‌های متعدد و متنوعی درباره او نوشته شده و موضوعات رساله‌های دانشگاهی به او اختصاص پیدا کند.