فرهنگ امروز به نقل از ایبنا:

کتاب «سیاست و تجارت در فارس» در برگیرنده یکی از مهم‌ترین دوران‌های تاریخی در تاریخ ایران و فارس است. عصری که به تعبیری می‌توان آن را عصر فترت نامید. در این دوره وقایع مهمی رخ داد که می‌توان گفت شاکله تاریخ معاصر ایران را به نوعی ترسیم کرد. این کتاب کوشیده است تا این نمای کلی در منطقه فارس بزرگ و اثرات آنها بر جامعه، سیاست و اقتصاد فارس را مورد ارزیابی قرار دهد. سقوط دولت صفویه که پایان یک دوره طولانی ثبات سیاسی اقتصادی در ایران بود، در کتاب «سیاست و تجارت در فارس» با عنوان فرعی از برافتادن صفویان تا برآمدن زندیان مورد واکاوی قرار گرفته است. با احمد بازماندگان خمیری، استادیار گروه تاریخ دانشگاه پیام نور مرکز بین‌الملل قشم و مولف کتاب «سیاست و تجارت در فارس» گفت‌وگو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید:

-نمای کلی یکی از مهم‌ترین دوران‌های تاریخ ایران چگونه در کتاب «سیاست و تجارت در فارس» تبیین شده است؟

کتاب «سیاست و تجارت در فارس از برافتادن صفویان تا برآمدن زندیان» در حقیقت رساله دکتری من بود که با اصلاحاتی به صورت کتاب به چاپ رسید. این کتاب در برگیرنده یکی از مهم‌ترین دوران‌های تاریخی در تاریخ ایران و فارس است. عصری که به تعبیری می‌توان آن را عصر فترت نامید. در این دوره وقایع مهمی رخ داد که می‌توان گفت شاکله تاریخ معاصر ایران را به نوعی ترسیم کرد. شورش افغان‌ها و تصرف اصفهان، ظهور نادر، برافتادن صفویان، برتخت نشستن نادرشاه، کشته شدن نادرشاه و برآمدن زندیان نمای کلی این دوره است. این کتاب کوشیده است تا این نمای کلی در منطقه فارس بزرگ را مورد بررسی قرار دهد و اثرات آنها بر جامعه، سیاست و اقتصاد فارس را هم مورد ارزیابی قرار دهد.

کتاب از ده فصل تشکیل شده است و دو مقوله سیاست و تجارت در فارس در این دوره را بررسی کرده است. فصل اول به بررسی اوضاع سیاسی فارس در این بازه زمانی اختصاص دارد. فصل دوم شورش‌های رخ داده در این دوره در فارس را مورد بررسی قرار می‌دهد که بیشتر این شورش‌ها برآمده از نارضایتی‌های اقتصادی-اجتماعی این دوره است. فصل سوم به نقش ایلات و عشایر و چگونگی قدرت‌یابی آنها در فارس می‌پردازد. فصل چهارم به ساخت دیوانی فارس و نقش آن در تحولات این دوره اختصاص دارد. فصل پنجم به چگونگی نقش‌آفرینی خوانین محلی و تاثیر آنها در تحولات سیاسی می‌پردازد.

در تاریخ ایران گاهی به اشتباه از واژه فئودال برای حکمرانان محلی استفاده می‌شود. من سعی کردم از واژه خان استفاده کنم و نظام خان خانی را در برابر نظام فئودالی قرار دهم. فصل ششم به بازرگانی و تجارت در فارس پرداخته است. فصل هفتم نقش شهرهای فارس در داد و ستدهای تجاری این دوره را مورد بررسی قرار داده است. فصل هشتم نظام راه و راهداری که یکی از ارکان اصلی رونق تجارت و بازرگانی را بررسی کرده است. در فصل نهم به نقش فارس در داد و ستدها و بازرگانی بین‌المللی و منطقه‌ای پرداخته شده است و فصل دهم به دو کانون مهم تجاری در این دوره اختصاص داده شده است که افول یکی (بندرعباس) و برآمدن دیگری (بوشهر) و دلایل و زمینه‌های آن را مورد بررسی قرار داده‌ام. همان‌طور که مشاهده می‌شود در این کتاب به مسائل و موضوعات گوناگونی پرداخته شده است. برای درک بهتر وقایع سعی کرده‌ام از دو نظریه نظام جهانی والرشتاین و دیدگاه سیادت وبر سود ببرم. من کوشیده‌ام با استفاده از این دو دیدگاه نقش خوانین و نیروهای محلی در سیاست فارس و جایگاه تجاری فارس در این برهه مهم تاریخی را مورد ارزیابی قرار دهم.

اگر بخواهیم بازه زمانی برافتادن صفویان و برآمدن زندیان را بررسی کنیم باید چه مقوله‌هایی را مورد توجه قرار بدهیم؟

اگر بخواهیم فارس در این دوره را مطالعه کنیم ناگزیر هستیم به دو مقوله مهم دیگر هم توجه کنیم و بدون در نظر گرفتن این مقوله درک تحولات سیاسی-تجاری فارس ناقص و ابتر خواهد بود. اول تاریخ ایران در این مقطع است. فارس در طی تاریخ از حوادث و تحولات دولت مرکزی در ایران تاثیر پذیرفته و بر آن اثر نهاده است. در این زمان هم همین قاعده ساری و جاری است. سیاست‌های دولتی مرکزی (اگر در این دوره به دولت مرکزی قائل باشیم) خودش را هم در تحولات سیاسی و هم در فراز و فرود تجاری به بهترین شکل نشان می‌دهد. تغییراتی ساختاری که به ویژه نادرشاه در فارس ایجاد کرد، انعکاسی بود از تغییراتی که در دربار او در حال وقوع بود.

در عین حال باید توجه داشت که در این دوره اختلافات و رقابت‌های دیرینه ایالات بار دیگر خود را آشکار کرد و نادرشاه به دلیل عدم اعتماد به دیوان‌سالاران غیرخراسانی، بیشتر افرادی که برای اداره فارس در نظر می‌گرفت از خراسان بودند. البته این بدین معنی نیست که فارس‌ها در اداره ایالتشان نقش نداشتند. اما این افراد همیشه از سوی خراسانی‌ها تحت نظارت قرار داشتند. به گمانم شورش‌هایی که در این دوره در فارس رخ داد تا حدودی دیدگاه نادر را تایید می‌کند. بدون اینکه به دلایل و زمینه‌های این شورش‌ها بپردازیم افراد بومی که در فارس در راس قدرت قرار می‌گرفتند از حضور نیروهای دولت مرکزی رضایت نداشتند و مرگ نادر و وقایع پس از آن می‌تواند این دیدگاه را تایید کند. مسئله دوم تغییر در نظام اقتصاد جهانی است. فارس یک ایالتی بود که به تجارت جهانی به ویژه به تجارت با هند وابسته بود.

ورود اروپاییان به تجارت بین‌المللی و تغییر در مسیر تجاری شرق - غرب به شمال-جنوب و تحولات صنعتی اروپا اثرات خودش را هم بر تجارت و هم بر سیاست در فارس برجای نهاد. انحصار تجاری اروپا و به ویژه تبادلات پایاپای، تجارت ایران را در برابر اروپا ضعیف و ناتوان کرد. این مسئله از آنجا اهمیت بیشتری پیدا می‌کند که در این دوره به دلیل جنگ‌ها، کشمکش‌ها و شورش‌های داخلی میزان تولیدات رو به کاهش نهاد و ایران نتوانست مواد خام مورد نیاز هند و اروپا را تامین کند. نتیجه آن خروج طلا و نقره از ایران بود که خود سبب کمبود این دو فلز گران‌بها در ایران شد و زمینه را برای یک بحران اقتصادی فراهم کرد.

-تجارت در فارس به دلیل موقعیت جغرافیایی از دیرباز تاثیر بسزایی در مناسبات قدرت داشته، رابطه تجارت و سیاست در این دوره در کتاب «سیاست و تجارت در فارس» چگونه بیان شده است؟

به گمان من به مسئله رابطه سیاست و تجارت در تاریخ ایران پرداخته نشده است. اگر مطالعاتی انجام شده بیشتر در مورد دوره قاجار و معاصر به ویژه نقش تجار در مشروطیت است. در بقیه ادوار تاریخ ما کمتر می‌بینیم که رابطه این دو مورد بررسی قرار گرفته باشد. شاید یک دلیل مهم آن، نبود اطلاعات و داده‌های کافی و مستند باشد. من گمان می‌کنم این دلیل خوبی نیست. ما از همان اطلاعات اندکی هم که در اختیار داریم، نتوانسته‌ایم به شکل مطلوب استفاده کنیم و به تبیین این رابطه بپردازیم. یادمان باشد که تجارت و بازرگانی ارتباط مستقیمی با شهر و شهرنشینی دارد. در برهه‌هایی از تاریخ، نظام شهرنشینی در ایران بسیار پیشرفته بود و آمارهای موجود حتی اگر اغراق باشد نشان‌دهنده وجود شهرهای چندصد هزار نفری در ایران است. در این شهرها رابطه بازرگانان با حاکمیت سیاسی چگونه بود؟ آیا این رابطه یک طرفه بود، یعنی فقط نظام سیاسی خواسته‌های خود را بر گروه دیگر (تجار و بازرگانان) دیکته می‌کرد؟ یا نه این یک رابطه دو سویه بود؟ جایگاه این گروه در مناسبات قدرت چه بود؟ اینها پرسش‌هایی است که به گمان عمیق به آنها پرداخته نشده است. در مورد فارس در این دوره علی‌رغم کمبود داده‌ها تا حدودی می‌توانیم بگوییم با وجود نظام خان خانی، تجار و بازرگانان نقش مهمی در تحولات و به ویژه قدرت‌یابی خوانین داشتند.

این مسئله را می‌توان از دو زاویه بررسی کرد. اول خوانین؛ فارس به ویژه مناطق جنوبی آن فاقد کشاورزی گسترده بود، به همین دلیل حکام این منطقه برای تامین نیازهای مالی خود به معادن و بازرگانی وابسته بودند. بررسی ما نشان داد که بیشتر نبردها و جنگ‌هایی که بین این خوانین به وقوع پیوست بر سر منابع و منافع تجاری به ویژه شهرها و راه‌های تجاری بود. این خوانین چون فاقد پایگاه ایلیاتی بودند، برای تامین نیروهای نظامی خود ناگزیر به نیروهای مزدور رو می‌آوردند. بدون داشتن یک درآمد کافی و همیشگی که بتوان مواجب آنها را پرداخت کرد، داشتن سپاه امکان‌پذیر نبود. دوم تجار و بازرگانان: تاجر همیشه در پی سود است. برای او اصل، سودآوری است. هر جا احساس کند منفعت و سودی دارد، سرمایه‌گذاری می‌کند و با دیگری متحد می‌شود. برای تجار مسئله تامین امنیت، اصلی اساسی برای رونق تجاری است. از دید آنها خانی که می‌توانست در یک منطقه امنیت ایجاد کند، ارزش همراهی داشت و خانی که چنین توانایی را نداشت، حمایتشان را از دست می‌داد. نمونه آن را در مورد ملاعلی شاه حاکم بندرعباس و شیخ نصر، حاکم بوشهر می‌بینیم. اولی که نتوانست از منابع تجار در بندرعباس دفاع کند، تجار دست از حمایت او کشیدند.

اتفاقاً همین یکی از عوامل افول بندرعباس بود. در بوشهر شیخ نصر که خودش در تجارت دستی داشت به حمایت از تجار و بازرگانان پرداخت و از آنها در برابر دیگر خوانین محلی دفاع کرد. همین عامل را در حمایت شیخ نصر از کریم خان در برابر نصیرخان لاری هم می‌بینیم. در اینجا رقابت بر سر شهرها و راه‌های تجاری است. شیخ نصر با حمایت از کریم خان سعی داشت مسیر تجاری را از بندرعباس به سمت بوشهر بکشاند. چرا که راه تجاری بندرعباس به مناطق داخلی فارس از لار می‌گذشت و برای آن شهر سود فراوانی در پی داشت. در حالی که مسیر بوشهر از برازجان می‌گذشت و در عمل لار و نصیرخان را از درامدهای تجاری محروم می‌کرد.

کتاب «سیاست و تجارت در فارس» نوشته احمد بارماندگان خمیری در ۳۶۲ صفحه و با قیمت ۲۸۰ هزار تومان از سوی نشر نگارستان اندیشه روانه بازار نشر شده است و یکی از نامزدهای چهل و دومین جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران شده است.