تصویری از جامع‌التواریخ

به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا؛ نسخه خطی «جامع‌التواریخ» یا «تاریخ رشیدی» از آثار ارزشمند و کهن تاریخی ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو در موزه مردم‌شناسی کاخ گلستان به نمایش گذاشته شده است. همچنین دو اثر بی‌نظیر و بی‌بدیل گنجینه نسخ خطی شاهنامه بایسنقری و خمسه نظامی رونمایی می‌شود. این نمایشگاه با همکاری موزه و کتابخانه کاخ گلستان، اداره ثبت آثار، حفظ و احیاء میراث معنوی و طبیعی، کمیته ملی یونسکو، مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب و سازمان اسناد و کتابخانه ملی برگزار شده و از ۹ اسفند به مدت ۱۰ روز پابرجاست.

جامع‌التواریخ یا تاریخ رشیدی از آثار ارزشمند و کهن تاریخی درباره اسطوره‌ها، باورها و فرهنگ قبایل ترک و مغول و همچنین تاریخ پیامبران از آدم تا  پیامبر اسلام، تاریخ ایران تا پایان دوره ساسانیان و سایر اقوام است که توسط رشیدالدین فضل‌الله همدانی سیاستمدار و تاریخ‌نگار ایرانی در اواخر سده هفتم خورشیدی (سده ۸ قمری و سده ۱۴ میلادی) نگاشته شده‌است.

رشیدالدین این کتاب را به درخواست غازان خان نوشت و چون غازان خان درگذشت، آن را به اولجایتو پیشکش کرد. به فرمان اولجایتو این کتاب به نام غازان خان، مبارک غازانی نامیده شد، ولی بخش‌هایی دیگر شامل تاریخ دوران پادشاهی اولجایتو، تاریخ ادوار و اقوام جهان، صورالاقالیم و مسالک‌الممالک در دو جلد نوشته و به بخش پیشین افزوده شدند که این سه جلد روی هم رفته جامع‌التواریخ را تشکیل می‌دهند.
 
کار نوشتن این کتاب در هنگام زندگی غازان خان آغاز شد و در زمان فرمانروایی الجایتوخان پایان یافت. احتمالاً غازان خان می‌دانسته‌ که مغولان با وجود برتری و تفوقی که بر ایرانیان دارند ناچار در عنصر ایرانی محو خواهند شد و فرهنگ و تمدن ایران آنها را در کام خود خواهد کشید؛ بنابراین خواست که برای بازماندگان مغول یادگاری از تاریخ و اعمالشان به زبان فارسی برجای گذارد و بهترین فرد ممکن برای این کار یعنی رشیدالدین فضل‌الله همدانی را انتخاب کرد.

این کتاب در روزگار رشیدالدین فضل‌الله به عربی و ترکی و مغولی ترجمه شد اما فقط بخش‌هایی از ترجمه عربی جلد دوم آن به جای مانده‌ است. بخش‌هایی از جامع‌التواریخ تا کنون به زبان‌های ترکی شرقی، ترکی عثمانی، عربی، فرانسه، انگلیسی، آلمانی و روسی ترجمه و بخش عمده آنها منتشر شده‌ است. بخشی از این کتاب نیز نخستین بار در ۱۸۳۶م در پاریس چاپ شد.



این کتاب در سه جلد تنظیم شده است. جلد اول، چکیده‌ای از تاریخ تیره‌های مغول و ترک و تاریخ فرمانروایی چنگیزخان و جانشینان اوست که از امپراتوری مغول پراکنده شده بودند. همچنین به تاریخ خانان مغول در ایران تا مرگ غازان‌خان پرداخته‌ است.
 
جلد دوم و سوم کتاب شامل تاریخ اولجایتو تا هنگام نگارش کتاب، تاریخ پیامبران از آدم تا پیامبر اسلام، تاریخ ایران تا پایان دوره ساسانیان، تاریخ زندگانی حضرت محمد و خلفا، تاریخ خاندان‌های فرمانروای ایران پس از اسلام تا زمان لشکرکشی مغولان، تاریخ قوم‌ها و ملت‌های گوناگون از جمله اغوزان، چینیان، هندیان و فرنگان که در برگیرنده پاپ‌ها و قیصران است.
 
جلد سوم شامل «صورالاقالیم» و «مسالک الممالک» نیز هست. بخشی از جلد دوم این کتاب (تاریخ اولجایتو) و جلد سوم آن اکنون در دسترس نیست و گویا در گذر زمان نابود شده‌ است.
 
با اینکه نگارنده خود از کارگزاران ایلخانان مغول بوده و ناچار بوده که از آنان با احترام یاد کند اما گزارش کشتارها، ویرانگری‌ها و غارت‌های آنان را نیز به تفصیل بیان کرده و تاسف خود را از این وقایع ابراز کرده‌ است و نیز نظر خود را درباره کشتن کارگزاران ایرانی همچون خواجه شمس‌الدین جوینی و خواجه بهاءالدین جوینی و حتی برخی امیران مغول مثل امیر نوروز آورده‌ است.



نمایش نسخه ۴۰۰ ساله در کاخ گلستان

مسعود نصرتی، مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان می‌گوید: این نسخه ارزشمند در گنجینه کاخ گلستان نگهداری می‌شود و یکی از شاهکارهای جهان در حوزه تاریخ و جغرافیا بوده که ۴۳۵ سال پیش توسط رشیدالدین فضل‌الله همدانی یکی از مورخان بزرگ ایرانی تألیف شده است، این کتاب از نظر مطالب دست اول اهمیت دارد و تا زمان خود در اختیار هیچ فردی قرار داده نشده بود، همچنین از نظر صحت و دقت اصول تاریخ نیز بسیار ارزشمند است.

وی افزود: این کتاب به نثری ساده و روشن نوشته شده و از شاهکار تاریخی جهان و نیز مهمترین منبع برای تاریخ اقوام حکومت‌های ترک و مغول است، بیشترین مطلب کتاب «جامع‌التواریخ» به نثری عالمانه بیان شده و یکی از ویژگی‌های آن اهمیت دادن به منابع شفاهی بوده که بسیار قابل توجه است.

نصرتی ادامه داد: اگر رشیدالدین فضل‌الله همدانی نوشته‌های پراکنده و در خطر نابودی و افسانه‌های شفاهی مغولان و ترکان را به رشته تحریردر نیاورده بود، امروز از هیچ‌کدام از آنها خبری در دسترس نبوده و به فراموشی سپرده می‌شد. نویسنده کتاب با بیان اینکه از کارگزارن ایلخانان و از آنان به احترام یاد کرده اما در تاریخ‌نویسی و واقع‌گرایی خود به درستی سخن گفته و پس از بیان ویرانگری‌ها و غارتگران مغولان تعصب خود را نیز به صراحت بیان کرده است.



مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان اظهار کرد: شجاعت و قلم توانای رشیدالدین فضل‌الله همدانی در بیان وقایع تاریخی او را در ردیف تواناترین مورخان قرار داده است. همچنین قلم تحریری، نثر ساده، روشن و زیبایی اثر این مؤلف از لحاظ ادبی، تاریخی و حتی نگارگری باعث شده تا به عنوان سندی معتبر و با ارزش شناخته شود، تمامی این ویژگی‌ها باعث ثبت جهانی این اثر شده است.

وی ادامه داد: نسخه «جامع‌التواریخ» کاخ گلستان در قطع سلطانی حجیم با کاغذ کشمیری بوده و با خط نستعلیق تحریر شده است. این نسخه دارای ۹۸ نگاره نقاشی آب‌ ورنگ کار نقاشان وطراحان هندی و ۲ سرلوح مذهب مرصع دارد و در پایین هرصفحه نام نقاش و طراح آن نوشته شده است.