به گزارش فرهنگ امروز به نقل از مهر؛ چندی پیش حسن محدثی، جامعه شناس دین در مورد ایده خود با عنوان «زائر-محقق» توضیحاتی ارائه کرد که با واکنش هایی همراه بود.

وی در این گفتگو با اشاره به اینکه زائر سفر آفاقی می‌کند، تا تحولی در انفس رخ بدهد، گفت: «زائر به دنبال یک نوع حقیقت است و سفری برای کسب حقیقت می‌کند. اما این قرار نیست، شما را  الزاماً به یک نوع معرفت جدید برساند. این معرفت ضمن اینکه یک معرفت به شما می‌دهد، قرار است که وجودتان را متحول کند. در درون شما چیزی روشن شود و رویدادی رخ بدهد که دگرگونتان کند. جهان زائر چنین سفری است. سفر معنوی که زائر می‌کند، دنبال حقیقتی است که الزاماً در قالب گزاره‌ها و جملات بیان نمی‌شود، رویدادهایی که در درون، تجربه‌هایی که در وجود آدم رخ می‌دهد.

محدثی با اشاره به اینکه زندگی محققانه نیازمند این است که فرد در مسیر مطالعه‌ همیشه چشمان بازی داشته باشد و سعی کند از کلیشه‌ها و اعتقادات پیشین در صورت امکان دست بکشد، گفت: باید به چیزی  که درمی‌یابید و می‌بینید وفادار باشید. باید از تعصبات فاصله بگیرید. گاهی اوقات ممکن است برای اینکه به حقیقت تازه‌ای در جریان تحقیق نائل شده‌اید، اعتقادات دینی‌ات را هم کنار بگذارید، چون شما در اینجا مسافری هستید که در جستجوی حقیقت هستید، محقق یعنی فردی که در جستجوی حقیقت است.

وی در بخش دیگری از مصاحبه خود می گوید: فهم دنیای دینی سخت است و وقتی‌که شما هم محقق و هم زائر هستید، امکانات بیشتر برای فهم درست‌تر دارید.

تلفیق امیک و اتیک

حجت‌الاسلام باقر طالبی دارابی این گفتگوی حسن محدثی را با نگاهی مثبت و تأییدآمیز «تلفیق امیک و اتیک» نامید. وی بر اساس مشاهدات عینی خود توصیفی از حرم مطهر حضرت معصومه(س) ارائه می کند و طی یادداشتی می نویسد: «نخست، نماز جماعت در حرم به امامت مرجع تقلید شیعیان حضرت آیت الله العظمی شبیری زنجانی برگزار می شود. مرجعی سنتی و اخلاقی که از دخالت دادن دین و فقه در امر سیاست می پرهیزد.

نکته دوم هنگام بوسه زدن و لمس ضریح حضرت معصومه که با روکش طلا و نقره است هیچ حسی دست نمی دهد که بر فلزی بنام نقره یا طلا بوسه میزنی. ارزشمندی فلزی و قدر مادی اش هیچ در نظر نمی آید. تجربه کردن این حالت برای منتقدین بوسه و لمس بدون داشتن چنین تجربه ای یا به اصطلاح تحقیق مشارکتی بعید است. آنها چنین برداشتی را بدون انجام زیارت حس نمی کنند. اما به نظر می آید بر مبنای روش امیک در تحقیق که بر درک بین الاذهان زیارت کنندگان استوار است، بتوان این مدعا را مستند ساخت.

نکته سوم. کنشگران زیارت از تنوع قومی و تحصیلی و جنسیتی و تابعیتی برخوردارند. اما همه به وقت نزدیک شدن به ضریح صلوات بر لب و حاجت خواهی بر زبان دارند.

نکته چهارم معماری حرم است. به نحوی است که مساجد و محل نماز گزاردن همه جلوتر از ضریح است و موقع اقامه نماز ضریح پشت سر نمازگزاران قرار می گیرد. این خود بیان توجه به توحید است. نکته آخر. برای بحث بیشتر در باره زیارت  و نقش، زایر-محقق بودن در فهم زیارت نگاه کنید به مصاحبه دوست و برادرم دکتر حسن محدثی گیلوایی.»

ترکیب محقق -زائر تنها از منظر پدیدارشناسانه قابل جمع خواهد بود

افسانه فهیمی دانش‌جوی مقطع دکترای رشته‌ی الاهیات در دانش‌گاه ادیان و مذاهب معتقد است که مفهوم زائر-محقق دالِّ بر روی‌کردی پدیدارشناختی است. وی در مورد این مفهوم تردیدهایی داشته و پرسش هایی را مطرح کرده است و این نشان می دهد که این ایده نیازمند گفت و گوی بیش تر است.

وی طی یادداشتی می نویسد: «منظور شما از ترکیب زائر -محقق همان رویکرد پدیدارشناسانه است؟ یک محقق برای هر گونه تحقیقی در حوزه دین لازم هست که دست کم عقاید دینی خود را به تعلیق در بیاورد. آیا می‌شود محقق بود و زائر (تعلق خاطر دینی به یک مکان مقدس)؟

به نظر محقق -زائر بودن هر دو نقش محقق بودن و زائر بودن را از جایگاه خویش فرو کاهش می‌دهد. حال اگر رویکرد کگور رو اتخاذ کنیم مبنی بر اینکه  دین پریدن در تاریکی است، اساسا هر نوع نگاه علمی و از جنس برهان را در حوزه ایمان رو بی‌معنا می‌داند. یا تعبیر اگوستینی، ایمان بیاور و بعد بفهم جایی برای تحقیق در گسترش قلمرو ایمان قائل نیست.

آیا در ترکیب محقق -زائر، محقق می‌تواند چیزی بیش از یک گزارشگر توصیفی باشد؟ تهی شدن ذهن یک زائر از تعلقات الهیاتی-ایمانی و تبدیل کردن او به یک محقق به نظر امر دشواری می‌نماید. زائر تنها و تنها برای وصل قصد زیارت کرده ولی یک محقق اهدافی از جنسی دیگر را در سر دارد. بر آنم که زائر فهم ایمانی از عمل خویش دارد و محقق فهم برهانی (عقلانی).

به نظرم ترکیب محقق -زائر تنها از منظر پدیدارشناسانه قابل جمع خواهد بود.»

نمی‌توان هم‌زمان هم بازی‌گر بود و هم تماشاگر

حجت الاسلام مهراب صادق‌نیا مفهوم زائر-محقق را متناقض و مسأله‌دار دانسته است. وی بر آن است که این مفهوم می‌خواهد بازی‌گری و تماشاگری را با هم جمع کند، امّا نمی‌توان هم‌زمان هم بازی‌گر بود و هم تماشاگر. وی به تجربه شخصی خود نیز ارجاع داده است.

مهراب صادق نیا در یادداشتی با عنوان «بازی‌گر یا تماشاچی؟» می نویسد: «جناب دکتر حسن محدثی معتقدند که زائر محقق امکان فهم بیش‌تری برای فهم زندگی دینی دارد. با همه‌ی احترامی که نسبت به دوست گرامی‌ام دارم، نمی‌توانم با این مفهوم کنار بیایم. این مفهوم در نظر من چون مثلث چهار ضلع می‌ماند. برای توضیح علّت مخالفتم، با یک تجربه آغاز می‌کنم.

... با مادرم رفته بودم کربلا. وارد حرم که شدیم اشک‌هایش سرازیر شد و با صدای بلند گریه می‌کرد. با هم وارد شبستان شدیم جایی را مشخص کردیم و قرار گذاشتیم که یک ساعت بعد هم‌دیگر را ببینیم و از هم جدا شدیم.

جایی نزدیک ضریح پیدا کردم، ایستادم و زیارت‌نامه خواندم. رفتار زائران و مدیحه‌سرائی مدّاحان تمرکزم را به هم می‌زد. هر چه می‌خواستم محقق نباشم و فقط زیارت کنم نمی‌شد. آنقدر مشغول تحلیل رفتار و معانی کنش‌های زیارت‌کنندگان بودم که یادم رفت خودم هم زائرم.

به ساعت نگاه کردم، درست زمانی بود که به مادر وعده داده بودم.‌ خیلی تند رفتم به همان محلّ. چند دقیقه نکشید که مادرم آمد. چقدر خوشحال بود و مدام تشکر می‌کرد. با ذوق می‌گفت حالا برویم زیارت حضرت عباس...

مانده بودم من کدام را بیش‌تر دوست دارم؛ زائر یا محقّق. من در نقش محقّق، احتمالاً می‌توانستم از دل این مشاهدات چند تحلیل و یا مقاله ارائه کنم؛ ولی مادرم در نقش یک زائر سبکی و نشاط عمیقی یافته بود.

علوم انسانی آدمی را از یک بازی‌گر به یک تماشاچی تبدیل می‌کند. یک بازی‌گر چنان در نقش خویش غرق می‌شود که امکان تحلیل، نقد و ارزیابی رفتار خود و دیگر کنش‌گران را ندارد؛ اما وقتی انسان به یک محقّق و تماشاچی تبدیل شد، موضوع فرق می‌کند، او نمی‌تواند یک بازی‌گر باشد.»

«زائر محقق» یا «محقق زائر»؟

معراج اکرادی نیز در باب مفهوم زائر-محقق می نویسد: «اگر بخواهیم هر دو را بصورت مستقل در نظر بگیریم آنگاه در مفهوم زائر ناظر خود دخیل در منظور است و اتفاقا هر چقدر اشتراکشان بیشتر باشد یعنی برهم منطبق‌تر باشند در نتیجه زائر بهتری از لحاظ مفهوم «زائر بودن» خواهیم داشت. اما محقق در تعریف یعنی ناظر از منظور فاصله گرفته و در یک فاصله‌ای آن را بررسی کند. در این زمینه نیز هر چقدر ناظر از منظور فاصله بگیرد در نتیجه «محقق خوبی» از منظر کارش خواهد بود. 

حال منطقاً و از منظر تئوریک داستان بنظر می‌آید ترکیب زائر_محقق تاکید بر خوبتر شدن در هر دو نیست بلکه یک روش میانه را تأکید می‌ورزد؛ به‌عنوان نوعی تجربه زیسته. 

اگر بخواهیم قضایای ناتمامیت کورت گودل را در ترکیب زائر محقق در نظر بگیریم، آنگاه آن را می‌شود بدین گونه تبیین کرد: محقق می‌تواند از نتایج شهودی‌ای که از زائر بودن نصیبش می‌شود، استفاده کند. در این صورت ابتدا باید محقق بود و سپس زائر. یعنی بهتر است از ترکیب محقق_زائر استفاده کرد. 

اگر عکس آن را در نظر بگیریم یعنی زائر_محقق را مدنظر قرار دهیم احتمالا نه زائر خواهیم بود نه محقق.  به‌طور خلاصه، می‌توان گفت اندک جایی که می‌توان برای کشف شهود در تحقیق در نظر گرفت، در تلفیق محقق_زائر بدان پرداخته شود.»

«زایر-محقق» دوگانه تناقض آمیز بین دو تجربه «عینیتِ علمی» و «فردیتِ غیرِ علمیِ ایدئولوژیک» نیست

محمدرضا پویانفر نیز طی یادداشتی به بازخوانی مفهوم زائر محقق می پردازند. وی می نویسد: «مفهوم دوگانه «زایر - محقق» دوگانه تناقض آمیز بین دو تجربه «عینیتِ علمی» و «فردیتِ غیرِ علمیِ ایدئولوژیک» نیست. منظور این نیست که فرد در عین حال که در حال گردآوری اطلاعاتی از واقعیتِ اجتماعیِ دینی مورد بررسی خود است، درگیر اعتقادات شخصی اش در گزینش بین اطللاعات موجود در میدان هم باشد. این مفهوم به سادگی دربردارنده تناوبی از دو تجربه متفاوت است. به عنوان مثال وقتی فردِ پژوهشگر پای در مسیرِ پیاده روی اربعین می گذارد، در یک رفت وبرگشت مداوم از نگاه ناظرِ بیرونیِ پژوهشگر به واقعیتِ پیاده روی زیارتی اربعین و همچنین زایرِ مسلمانِ شیعیِ ایرانی است. این تناوب البته اگر او نه مسلمان، نه شیعه و نه ایرانی هم باشد، باز قابل تحقق است. در عین حال این تجربه عملیِ فرد پژوهشگر چیزی بیش از تجربه پدیدارشناسانهِ یک پژوهشگر ندارد؛ پژوهشگری که از یک سو پای در بیرون واقعیتِ زیارت دارد تا آن را فراتر از حب و بغضهای شخصی، بشناسد و از سوی دیگر، پای در درون این واقعیت دارد، تا آن را با تمام وجود حس کند، با مومنانِ پیاده‌ی پا در مسیر نهاده، همدل باشد و معنای کنش و تجربه دینی آنها را بهتر بفهمد.

مسأله اساسی در در کل علوم اجتماعی همواره مسأله عینیت و بی طرفی بوده است. از این نظر حتی در مطالعاتِ تجربی کمّی و کیفی در سایر مسایل اجتماعی هم پژوهشگر، چه دوگانه کنشگر-پژوهشگر را به کار ببرد و چه به کار نبرد، خواه ناخواه در گیر با عقاید و سوگیری های شخصی است. از این نظر همه مطالعات ما به دلیل درگیری در مسایل اجتماعی ای که در حال پژوهش در  آن هم هستیم درگیر مسأله جهت‌گیری ارزشی است. در نتیجه نتایج پژوهشهای ما همیشه یا به دلیل فشار ساختارهای سیاسی، یا منافع اقتصادی و شغلی و سازمانی، یا جهت گیری های ایدئولوژیک در خطر مخدوش بودن قرار دارند. اما این خطر در مورد مطالعات کیفی بیشتر به چشم می آید.

مناقشه نهایی در مورد علم و پژوهش اساساً در این مورد است که از عینیتی که سالهاست از آن حرف می زنیم و مدعای آن را داریم، چه کاربردی انتظار داریم؟ به ویژه در پژوهشهای کیفی که هدف، نه تبیین و پیش بینی، بلکه فهم و تفسیر مناسب از واقعیت مورد بررسی به ویژه از طریق همدلی با کنشگران و مردمی است که درگیر آن مسأله یا واقعیت اجتماعی هستند، حد این بی طرفی ارزشی کجاست؟ 

تعیین این حد و مرز به ویژه از آن رو اهمیت دارد که بدانیم در یک پژوهش کیفی- مثلاً پیاده روی اربعین- از یک سو محقق باید نگاه خود را به عنوان ناظر بیرونی نسبت به واقعیت حفظ کند تا روایت او از یک آیین پیاده روی زیارتی بزرگ روایتی منطبق بر واقعیت – و نه مطابق با میل او یا برخی از زایران باشد.

از سوی دیگر هم باید بتواند تا جایی به موضوع نزدیک شود تا بتواند چنین تجربه پیچیده، عمیق و چندلایه ای از دین را دقیقاً از نگاه یک مومنِ دلباخته درک کند. دوگانگی در تجربه متناوب بین زیارت و پژوهش از همین روست. و البته که مطابق با نظر حسن محدثی این کار، به ویژه برای پژوهشگرِ مومن دیندار کاری به شدت سخت تر از یک پژوهشگر غیر دیندار خواهد بود. اما این را هم باید افزود که هرچه نگاه محقق به واقعیتِ دینی، درونی تر باشد همدلی او با موضوع مورد مطالعه اش آسان تر و هرچه نگاه و موضع او بیرونی تر باشد، دوری او از جهتگیری های ارزشی در خلال گزارشِ مطالعه علمیِ پدیده دینی همچون اربعین، آسان تر انجام خواهد شد.

این در واقع یک طیف دوقطبی از اهداف یک پژوهش اجتماعی در مورد دین است که یک سوی آن فهمی همدلانه از پدیده ای مثل زیارت و سوی دیگر آن روایتی فارغ از ارزشهای دینی از آن پدیده است. مهم آن است که پژوهشگر - چه فردی مذهبی با نگاهی کاملاً درون دینی و چه فردی با موضعی کمتر عاطفی نسبت به دین– در جهت رسیدن به فهم و تفسیر از واقعیت دینی مورد بررسی اش متعهدانه تلاش کند و علاوه بر تقوای دینی، «تقوای علمی» هم داشته باشد.

به نظر می رسد داشتن هر دو گونه از این تقوا امکان پذیر است و از همین رو دو گانه «زایر- محقق» با تعابیری که در بالا گفته شد، می تواند محقق شود.»