فرهنگ امروز/ یونس کرامتی: ابوعلی حسن‌بن حسن‌بن هیثم بصری، که نزد ما به «ابن هیثم» نامور است و اروپاییان  او را Alhazen (الهازن، صورت تحریف شدۀ نام او: الحسن) می‌نامند ریاضی‌دان نامور و بزرگ‌ترین فیزیک‌دان و نورشناس مسلمان سدۀ 4 قمری/10م است.

به رغم شهرت شگفت ابن هیثم، آگاهی بس اندکی از زندگی او داریم و این آگاهی اندک نیز اولا  بیشتر به روزگاری مربوط می‌شود که در مصر می‌زیست و ثانیا از منابعی به دست ما رسیده است که بیش از دو سده پس از درگذشت او نوشته شده‌اند.
 

قفطی در پسِ نام او عنوان «المهندس البصری» یعنی «هندسه‌دان اهل بصره» را آورده است و ابن ابی اصیبعه  آورده است که «اصل او از بصره بود». ابن ابی‌اصیبعه خود کتابی از ابن هیثم به خط خود او دیده بود که در 417ق و در 63 سالگی نوشته بود. پس سال تولد ابن هیثم باید 354ق/965م بوده باشد.

ابن ابی‌اصیبعه به نقل از خود ابن هیثم آورده است که او پس از بررسی راه‌های گوناگونی که مردمان برای رسیدن به حقیقت طی کرده بودند، بر این باور شد که جز از راه «طبیعیات»، «الهیات» و «منطق»نمی‌توان به حقیقت رسید. پس به آموختن این علوم پرداخت. 

علم الدین قیصر بن ابوالقاسم بن عبدالغنی، مشهور به تعاسیف، ریاضی‌دان و منجم و مهندس مصری (574 -649قمری)  آورده است که ابن هیثم، در بصره (که آن هنگام زیر فرمان آل بویۀ عراق بود) شغلی دیوانی داشت اما چون دلبستۀ پژوهش علمی بود خود را به دیوانگی زد تا او را از این کار برکنار کردند.

ابن هیثم طرحی برای تنظیم آب نیل در سر داشت که حیات سرزمین مصر بستگی به آن داشت. الحاکم با اطلاع از این موضوع بی‌درنگ مال بسیار برای او فرستاد و او را به مصر دعوت کرد. ابن هیثم سرپرستی گروه تحقیقاتی در ا ین زمینه را بر عهده گرفت اما با دیدن آثار تمدن مصریان دریافت که اگر این کار شدنی بود آنان پیشتر چنین کرده بودند پس به نزد خلیفه بازگشت و به ناتوانی در این کار اقرار کرد و البته خیلی زود برای امان ماندن از خشم خلیفه دیگر بار خود را به دیوانگی زد تا آن که در 411ق الحاکم درگذشت و ابن هیثم نیز از تظاهر به دیوانگی دست برداشت و دارایی توقیف شدۀ خود را بازپس گرفت.

درگذشت ابن هیثم را حدود 430ق نوشته‌اند (برای آگاهی بیشتر از زندگانی ابن هیثم، به مقالۀ «ابن هیثم»، به قلم صادق سجادی  در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی مراجعه شود)

شماری از مهم‌ترین آثار ابن هیثم در حوزه‌های مختلف بدین قرار است:
در ریاضیات
1. رسالة فی مساحة المجسم المکافی: موضوع این رساله محاسبۀ حجم حاصل از دوران یک سهمی حول محور دلخواه است (برای تحلیل محتوای این رساله به مقالۀ «ابن هیثم»، به قلم  علی‌رضا جعفری نائینی در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی مراجعه شود)
2. کتاب فی حل شکوک کتاب اقلیدس فی الاصول و شرح معانیه و  3. شرح مصادرات اقلیدس
ابن هیثم در این دو کتاب کوشیده است اشکالاتی را که پیشنیان او بر ساختار منطقی کتاب اصول هندسۀ اقلیدس وارد کرده بودند برطرف سازد و نکاتی را که شایستۀ توضیح بیشترند شرح دهد. پژوهش ابن هیثم در خصوص اصل پنجم اقلیدس (اصل توازی)، در تاریخ پیدایش هندسۀ نااقلیدسی شایستۀ توجه است.

در نورشناسی
4. کتاب المناظر
این کتاب مهم‌ترین کتاب در زمینۀ نورشناسی در جهان باستان تا دورۀ رنسانس بود. ابن هیثم در این اثر برای نخستین بار «اتاق تاریک» را (که اساس کار دوربین‌های امروزی است) برای پژوهش‌های نورشناسی به کار برد. از این گذشته ابن هیثم در مقالۀ پنجم این کتاب مسأله‌ای در نورشناسی را حل می‌کند که  نشانۀ نبوغ او در ریاضیات است. این صورت مسأله که امروزه به مسألۀ ابن هیثم مشهور شده  چنین است: «دو نقطه مانند A (منبع نور) و B (چشم ناظر) و یک سطح آیینه‌ای مانند S داده شده است. مطلوب است نقاطی از S به طوری که نور از نقطۀ A به آن نقاط بخورد و از نقطۀ B بگذرد.»

این مسأله نزدیک به 600 سال دانشمندان را به خود مشغول ساخته بود و دانشمندان نتوانسته بودند راه حلی جدیدی، افزون بر راه ابن هیثم بیابند تا آن که در سدۀ 17 شماری از ریاضی‌دانان و از جمله هویگنس (1629-1695) با ابزارهای ریاضی نوین، روش‌های جدیدی برای آن یافتند.
 
ابن‌هیثم‌شناسان نامدار
کمال‌الدین فارسی (665-718 قمری)، ریاضی‌دان و فیزیک‌دان ایرانی را باید از پیشتازان ابن‌هیثم‌شناسی به شمار آورد او کتاب بسیار مهم «تنقیح المناظر» را در شرح و نقد کتاب المناظر ابن هیثم نوشت.

از میان پژوهشگران معاصر ایرانی باید به دکتر حسین معصومی همدانی اشاره کرد که دربارۀ نورشناسی و هیئت و نجوم ابن هیثم پژوهش‌هایی شایان توجه داشته است.

از میان پژوهشگران غیر ایرانی این 4 تن شایستۀ ذکرند:
1. مصطفی نظیف بگ، پژوهشگر مصری که کتابی با عنوان «الحسن بن الهیثم ، بحوثه و کشوفه البصریه» نوشته است (این کتاب اخیرا در قالب پایان‌نامۀ دکتری به فارسی ترجمه شده است)
2. عبدالحمید صبره متن عربی المناظر را تصحیح و با ترجمۀ انگلیسی منتشر کرده است.
3. رشدی راشد آثار ریاضی ابن هیثم را تصحیح و همراه با شرح و ترجمۀ فرانسوی منتشر کرده است.
4. آنتونی مارک اسمیت ترجمۀ لاتینی المناظر ابن هیثم را تصحیح و همراه با شرح و ترجمۀ انگلیسی منتشر کرده است.

ایبنا