به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا؛ «ایرانشهر و دنیای ساسانی» از جیحون تا فرات نوشته تورج دریایی و خداداد رضاخانی با ترجمه مریم بیجوند از سوی انتشارات مروارید منتشر شد.

امپراتوری ساسانی، یکی از قدرت‌های اصلی جهان در اواخر عهد باستان است. ساسانیان که اغلب از آنان به عنوان رقیب امپراتوری روم در شرق یاد می‌شود، در دوران خود مرکز دایره اجتماعی-فرهنگی، سیاسی و اقتصادی باروری بودند که پس از غلبه مسلمانان به همه جا منتشر شد.

تمرکز سیاسی، اقتصاد قوی و روبه‌رشد، نوآوری‌ها و تغییرات اجتماعی-مذهبی و توسعه فعالیت‌های فرهنگی، ساسانیان را به الگوی حکومت‌داری برای دولت‌های پس از خود در منطفه تبدیل کرد. بسیاری از جنبه‌های فرهنگ و جامعه ساسانی ناشناخته باقی مانده و تحقیقات کافی بر روی آن صورت نگرفته است.

برداشت‌های ناچیز موجود نیز از طریق ربط دادن شواهد اندکی است که در این زمینه در دست داریم. شواهد در حال واکاوی در کنار مطالعه دقیق‌تر این دوره بی‌شک سبب تفهیم اهمیت ساسانیان در جهان پساباستان و شناساندن میراث ماندگار ایشان در تاریخ غرب و آسیای میانه تا دوران مدرن خواهد شد.

مطالعه امپراتوری ساسانیان می‌تواند به تعریف و تشریح دوام و اهمیت دنیای ایران پیش و پس از ورود اسلام و به‌ویژه ظهور آنچه که محققان از آن به عنوان «سرزمین خلافت مشرق» و در نهایت دنیای پارسی است کمک شایانی کند. از این جهت مطالعه تاریخ ساسانیان نه تنها در شناخت تاریخ ایران اهمیت دارد بلکه در بازه‌ای وسیع‌تر در بررسی تاریخ خاورمیانه ضروری است.



از سوی دیگر حتی در تاریخ جامع اواخر عهد باستان، داشتن درک درستی از تاریخ ساسانیان نقش به‌سزایی در تصحیح روایت تاریخی آن دوران که غالبا به موضوعات مرتبط با مدیترانه پرداخته ایفا می‌کند. در حالی که مدیترانه‌ پساباستان، با وجود تاکید بر تغییر و دگرگونی متمرکز بر تشریح زوال یا تغییراتی است که رومیان مسبب آن بودند مطالعه ساسانیان می‌تواند نگاهی مرتبط و در عین حال اندکی متفاوت ارائه دهد.

این کتاب در دو بخش به تاریخ روزگار ساسانیان می‌پردازد. در بخش نخست تاریخ‌نگاری ساسانیان: نگاهی از مرکز، کنار و دور بررسی شده و مفهوم ایرانشهر در تاریخ اوراسیا و مفهوم ایران در اواخر عهد باستان تشریح می‌شود. بخش دوم با نام تاریخ ساسانیان به تاریخ سیاسی، ساسانیان و شرق، ایدئولوژی، فرمانروایی و شکوه، اقتصاد و تجارت، مذهب، زبان و ادبیات و گاه‌شمار ایران پساباستان می‌پردازد.

نویسندگان در مقدمه‌ای بر این کتاب نوشته‌اند: «هدف از نگارش این کتاب ارائه معرفی مختصری از تاریخ ایران برای علاقه‌مندان به تاریخ پساباستان، و نیز آشنایی با تاریخ‌نگاری یکی از این‌ها، نه هر دو برای افرادی است که از پیش با تاریخ ایران آشنایی دارند. پساباستان یک واژه نسبتا جدید در تاریخ‌نگاری هزاره اول پس از میلاد عموما به مطالعه دنیای مدیترانه و به طور خاص امپراتوری روم و ادامه آن در دوره بیزانس پرداخته است. اخیرا اما بسیاری به این باور رسیده‌اند که باید با توجهی همسان و در بستری مشابه به مطالعه تاریخ خاور نزدیک، از جمله تاریخ ایران و موازین سیاسی و فرهنگی امثراتوری ساسانی پرداخته شود.»

جرج رالینسون، از فارغ‌التحصیلان دانشگاه آکسفورد در سال 1875 میلادی کتابی منتشر کرد به نام «هفتمین پادشاهی بزرگ مشرق‌زمین» با موضوع جغرافیا، تاریخ و باستان‌شناسی ساسانیان یا «امپراتوری جدید پارسی» این کتاب نخستین و تنها کتاب موجود به زبان انگلیسی درباره تاریخ ساسانی بود که تا پیش از انتشار کتاب تورج دریایی در سال 2008 با نام «ایران ساسانی تصویری از یک امپراتوری پساباستان» نگاشته شده بود.

همچنین تنها یک کتاب به زبان فرانسه (کریستنسن 1944)، یک کتاب به زبان آلمانی (پیپمن 1990) و سه کتاب به زبان روسی (لوکونین 1961 و کولسنیکف 2012) درباره ساسانیان نوشته شده است. ممکن است این پرسش برای برخی پیش آید که اهمیت پردازش بیشتر به تاریخ ساسانیان و مطالعه آن‌ها به ویژه در یک سبک و سیاق جدید چیست.


تورج دریایی

پادشاهی ساسانیان به همراه روم شرقی، دو امپراتوری بزرگ غرب اوراسیا در اواخر عهد باستان بوده‌اند. ساسانیان منطقه بین دو رودخانه جیحون و فرات را تحت فرمانروایی خود داشتند و آن را ایرانشهر (در فارسی میانه) یا همان ایران در زبان ادبیات می‌نامیدند. هر دو امپراتوری روم و ساسانی، قلمرو امپراتوری خود را تنها مرکز اصلی جهان می‌دانستند. تمام پادشاهی‌ها و تمدن‌های دیگر عملا حوه این دو امپراتوری به‌شمار می‌آمدند که خود نشناگر عظمت ایرانیان و رومی‌های آن زمان است.

ساسانیان نه تنها موفق به حکومت بر منطقه بین جیحون تا فرات تحت یک نظام سیاسی و اجرایی واحد شدند، بلکه توانستند سیستم دفاعی بنا کنند که رومیان پیش‌تر بر اساس آن دیوارهای «هادریان» و «آنتونین» را در قرن دوم میلادی ساخته بودند. ساسانیان با همکاری رومیان دیوارهایی در قفقاز و نیز در سواحل جنوبی خلیج فارس ساختند. آن‌ها طولانی‌ترین دیوار عهد باستان به نام «سد اسکندر» که «قزل‌ئیلان» یا «مار قرمز» نیز نامیده می‌شد را احداث کردند.

دستاوردهای فرهنگی ساسانیان را از طریق آثار به جا مانده از آنان در ادبیات فارسی میانه و آثار هنری ساسانی می‌توان دید. از جمله این دستاوردها پایه‌گذاری بازی چوگان است که به‌طور خاص منسوب به اردشیر اول موسسه سلسله ساسانی است. اولین راهنمای بازی شطرنج به آن شکلی که امروزه می‌شناسیم (بعدها اسپانیایی‌ها ملکه را جایگزین وزیر کردند)

همچنین بازی تخته‌نرد در متون فارسی میانه بازمانده از ساسانیان به‌چشم می‌خورد. اولین تصاویر به جا مانده از نیزه‌بازی سواره به‌عنوان یک ورزش و مبارزه، متعلق به قرن سوم میلادی، در نقش رستم در استان پارس یا فارس قرار دارد. این فعالیت‌ها را از جمله توانایی‌هایی می‌توان برشمرد که ساسانیان در اواخر عهد باستان برای آنچه که آن را فرهنگ می‌نامیدند لازم می‌دانستند.

افزون بر این، ایران ساسانی از طریق مراوده با هندوستان آن زمان توانست سنت ادبی «ادبیات حکمی» را در کنار ژانر ادبی «نصایح‌الملوک» توسعه دهد. متن ساسانی «هزار افسان» را که در حال حاضر متن اصلی آن موجود نیست می‌توان از طریق ترجمه و اقتباسی که به عربی شده است، اساس گردآوری افسانه‌های اسلامی قرون وسطی که به هزار و یک شب معروف است دانست.

از نظر فرهنگی می‌توان گفت ساسانیان از بسیاری جهات پایه‌های خاورمیانه قرون وسطی و به تبع آن مدرن را بنا کردند. بسیاری از آداب و رسوم و مقررات که به تمدن اسلامی ربط داده می‌شوند، ریشه در دوران ساسانی دارند. از نقطه‌ نظر سازماندهی مذهبی، این نکته قابل ذکر است آنچه که به عنوان «نظام ملت» در امپراتوری عثمانی از آن یاد می‌شود، ابداع ساسانیان بود که در آن افراد بر اساس اعتقادات دینی خود دسته‌بندی می‌شدند و مجاز به اداره جوامع خود به صورت خودگردان بودند. پرداخت مالیات سرانه (گزیدگ در فارسی میانه، جزیه در عربی) به عنوان سمبل حمایت ازافراد دیگر مذهب (یهودیان، مسیحیان و احتمالا بوداییان) نیز براساس سیستم مالیاتی همگانی ساسانیان است.

اغلب نهادها و امور ادارای اسلامی ریشه در زمان ساسانیان دارند. واحد اداری اسلامی «دیوان» که اهمیت ویژه‌ای داشت از آن جمله است. زرتشتیان در دوره ساسانیان الگوهایی را پایه‌گذاری کردند که از میان آن‌ها الگوی وقف که همان اهدای زمین با نیت نیکوکاری است.



ضرب سکه حکومت اجرایی و موسسات ساسانیان پس از براندازی حکومت توسط مسلمانان همچنان باقی ماندند و مانند میراثی برای خاورمیانه مسلمانان به جا ماندند. با این حال از آن‌جا که زبان خلافت عربی شده بود، دستاوردهای ساسانیان کمتر دیده می‌شد و بسیاری از کارهایی که در زمان خلافت بنی‌امیه و بیشتر از آن در زمان خلافت عباسی انجام شد نادیده و ناشناخته باقی ماند.

در واقع بسیاری از عوامل زوال در مدیترانه باعث توجه به شرق و ظهور سوریه بین‌النهرین به عنوان مرکز فعالیت‌های اقتصادی و روشنفکری در قرون وسطی شد. توجه به پیشگامی ساسانیان در این ظهور همچنین می‌تواند به بررسی تاریخ مدیترانه‌ای پساباستان نه از نظر تغییراتی که ناشی از زوال بودند پبردازند بلکه به عنوان عاملی که سبب جابه‌جایی مراکز ژئوپولتیک به غرب آسیا شد.

«ایرانشهر و دنیای ساسانی» از جیحون تا فرات در 118 صفحه، شمارگان 550 نسخه و بهای 15 هزار تومان از سوی انتشارات مروارید منتشر شد.