به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا؛ تالار خواجه نصیرالدین طوسی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران یکشنبه ۲۳ تیرماه میزبان استادان تاریخ، نسخه‌پژوهان و اندیشمندان بود تا از میراث علمی و فرهنگی استاد محمدتقی دانش‌پژوه یاد کنند. بزرگمردی که فهرست‌نگاری نسخه‌ها خطی بسیاری از مراکز حاصل سال‌ها تلاش و تحقیق ارزشمند اوست و آثار فراوان و سترگی که هر یک از آن‌ها گنجینه‌ای برای شناخت بیشتر نسخه‌های خطی است. دانش‌پژوه در طول زندگی علمی خود آثار گران‌بهایی در زمینه فهرست‌نگاری نسخه‌های خطی از خود به یادگار گذاشت و هرکه بخواهد در این حوزه کار کند ناگزیر است تا از این آثار بهره جوید و این خود بهترین راه برای زنده نگاه داشتن یاد آن بزرگ‌مرد است.
دانش‌پژوه (متولد ۳۰ فرودرین ۱۲۹۰ و متوفای ۲۷ آذر ۱۳۷۵) در شرح حال خودنوشتش می‌گوید: «نیاکان من از دهکده‌ای بودند به نام درکا، در بلوک دیلارُستاق لاریجان، زیر روستای ناندل یا نونل که از دیرباز، گویا در اثر زمین‌لرزه ویران شده بود... نیای سوم من، میرزا گل علی از درکائیان بود، از تیره روحانی آن سامان... او را فرزندی بود به نام میرزا مهدی که فرزندی داشت به نام میرزا آقا بزرگ که یک دوره «وسائل الشیعه» چاپ سنگی نخستین، از او به من به ارث رسیده است... پسرش ـ پدر من ـ حاج میرزا احمد درکایی دیلارستاقی لاریجانی، از مجتهدان و فقهای بنام آمل و لاریجان بوده است. او هفت سال نجف بسر برده و از مرحوم حاج میرزا حبیب‌الله رشتی اجازه اجتهاد داشته است.»
رسول جعفریان، رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نخستین سخنران این مراسم بود، وی با اشاره به اینکه دانش‌پژوه یکی از ستون‌های استوار این مرکز و آبروی فهرست‌نویسی ایران در جهان است، گفت: زنده‌یاد دانش‌پژوه تا اواخر دهه ۴۰ به طور رسمی در کتابخانه دانشکده حقوق بود، اما از زمانی که مرحوم مشکوه کتاب‌های خطی خود را به دانشگاه تهران داد، به عنوان فهرست‌نویس این نسخه‌ها مشغول به کار شد و نخستین کار او در سال ۱۳۳۲ به چاپ رسید.
وی به زنده‌یاد افشار، دوست و یار دیرینه دانش‌پژوه نیز اشاره کرد و افزود: همکار وی از اواخر دهه ۲۰ و بیشتر دهه ۳۰ در کتابخانه حقوق، ایرج افشار بود و این هر دو، از ارکان کتابخانه مرکزی و دو یاری همیشگی شدند. دانش‌پژوه به عنوان رئیس بخش خطی تعیین شد و همزمان به تدریس در دانشکده‌های مختلف، از جمله معقول و منقول یا همان الهیات بعدی، و دانشکده ادبیات مشغول تدریس شد.
جعفریان ادامه داد: دانش‌پژوه از سال ۱۳۱۸ به عنوان کمک کتابدار در دانشکده حقوق مشغول به کار شده است. بر پایه خاطرات افشار و زنده‌یاد ستوده دانش‌پژوه، ۲۵ سال معاونت دانشکده حقوق را بر عهده داشته است. فعالیت‌های ارزشمند وی در کتابخانه دانشگاه تهران در زمینه فهرست‌نگاری ستودنی است و تا پیروزی انقلاب اسلامی همه مخطوطات کتابخانه فهرست شده است. وی نه تنها در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به فهرست‌نگاری پرداخت بلکه مخطوطات کتابخانه آستان قدس و مرعشی را نیز تا پیروزی انقلاب به نیمه رسانده بود و اگر به سراغ کتابخانه ملک نمی‌رفت فهرست‌نگاری نسخه‌های خطی راه به جایی نمی‌برد.
جعفریان همچنین به آثار کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران پرداخت گفت: شاید کتابخانه مرکزی از نظر تعداد کتاب قابل مقایسه با دیگر کتابخانه‌ها نیست اما از نظر محتوا یکی از بهترین‌هاست.
سپس پیام تصویری آیت‌الله جوادی آملی پخش شد و وی درباره شخصیت علمی دانش‌پژوه و پیشینه خانوادگی‌اش که از مجتهدان و فقهای نامدار آمل بودند سخن گفت. پس از پخش پیام تصویری، حجت‌الاسلام والمسلمین سید علی عماد، رئیس کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی پیام علی لاریجانی، رئیس مجلس شورای اسلامی را برای حاضران در جلسه خواند.
عماد در سخنانی گفت: کتابخانه مجلس به پاس همه خدمات ارزشمندی که دانش‌پژوه به عرصه علمی و صیانت و نشر میراث علمی اسلامی ایرانی انجام داده است به کوشش کاشانی در دو شماره مجموعه یادداشت‌هایی از دانش‌پژوه و مکاتبات وی با شخصیت‌های علمی در داخل و خارج از کشور و گفتارهای شخصیت‌های علمی را منتشر کرده است که به دلیل محدودیت زمان محروم شدیم از چاپ این کتاب که آن را به این مراسم پیشکش کنیم.
سپس مسعود راستی‌پور، یکی از پژوهشگران حوزه نسخه‌های خطی یادداشت ایرج افشار را با عنوان «یادی از محمدتقی دانش‌پژوه» خواند. افشار این چنین برای دانش‌پژوه نوشته بود: «اغراق نیست اگر گفته شود که دانش‌پژوه رقمی نزدیک به صدهزار نسخه خطی را یک به یک دیده و بررسی کرده و آن‌ها را که شایسته معرفی دانسته در مقاله‌ها و فهرست‌ها و مقدمه‌های خود بی‌تابانه شناسانده است. نگاهی به دوره چهار جلدی کتاب بررسی نسخه‌های اسلامی که به همت موسسه «الفرقان» انتشار یافته، گویای میزان و میدان کار و اهمیت پژوهش‌های یک تنه دانش‌پژوه در زمینه نسخه‌های خطی پراکنده در جهان است.»
وی ادامه داد: «دانش‌پژوه با انتشار چهل ـ پنجاه کتاب و چهل ـ پنجاه فهرست و نزدیک به چهارصد مقاله بسیاری از مشاهیر را بهتر و بیشتر از پیش به ما شناساند و هم ما را با نام و نوشته بسیاری از ناشناختگان و فراموش‌شدگان آشنا کرد که پیش از او یادی از آن‌ها در نوشته‌های ما نبود. او می‌کوشید نوشته‌هایش به اندازه توان و امکان به واژه‌های پارسی و به گفته دری آراسته باشد.»
محمد رحیمیان، معاونت پژوهشی دانشگاه تهران سخنران بعدی نشست بود. وی در سخنانی گفت: سیر تحولات تاریخی در غرب پس از رنسانس باعث پیدایش و ظهور پدیده استعمار شد و با توجه به ضرورت‌های سیاسی و اقتصادی اروپاییان برای شناخت سرزمین‌های زیر سلطه دانه شرق‌شناسی و شناخت سرزمین‌اسلامی رو به افزایش یافت. این موضوع سبب خروج آثار و منابع کهن این کشورها به اروپا شد قبل از اهتمام دانش‌پژوه برای جمع آوری و حفظ آثار دانشمندان ایرانی بسیاری از کتاب‌های خطی و فرهنگی نیاکان ما به طور پنهان به خارج از ایران می‌رفت و ارزشمندترین کتاب‌ها در زمینه پارسی، عربی، ترکی و اردو در دسترس مستشرقان اروپایی قرار داشت.
وی افزود: دانش‌پژوه از نخستین کسانی بود که با تکیه بر همت خود برای گردآوری نسخه‌های خطی و آثار دانشمندان ایرانی برای استفاده محققان در کتابانه مرکزی دانشگاه اهتمام ورزیده و فهرست‌نگاری نسخه‌های خطی به سبک مشتشرقان اروپایی نقشی موثر داشت. دانش‌پژوه اهتمام پاسداری و حفاظت از میراث فرهنگی تاریخی اسلامی و ایرانی را داشت و بسیاری از آثار مهم کشور و مسلمانان را بازآفرینی و از خطر فراموشی نجات داد.
همچنین مجری برنامه نامه علامه سید محمد مشکوه به دانش‌پژوه، رئیس وقت دانشگاه تهران را خواند. مشکوه در این نامه از رنج‌های دانش‌پژوه در فهرست‌نگاری نسخه‌های خطی یاد کرده بود. سپس سید محمود مرعشی نجفی، رئیس کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی به جایگاه فراخوانده شد تا از دانش‌پژوه و فعالیت‌هایش بگوید. وی درباره خاطرات دانش‌پژوه با پدرش و عصرهایی که دانش‌پژوه می‌آمد و ساعت‌ها درباره نسخه‌های خطی با آیت‌الله مرعشی نجفی صحبت می‌کرد، سخن گفت.
مرعشی نجفی در سخنانی افزود: دانش‌پژوه یکی از پیشکسوتان فهرست‌نگاری نسخه‌های خطی فارسی و عربی در ایران بود و بیشتر مراکز علمی و کتابخانه‌های بزرگ جهان او را می‌شناختند و به نیکی از وی یاد می‌کردند حتی پیش از انقلاب که که کشور ما با چین ارتباطی نداشت آن استاد سفری به چین داشته و از کتابخانه‌های چین و کتابخانه کاشغر گزارش‌هایی نوشته است. من در سفری که به چین داشتم تصاویری از ایشان در کتابخانه کاشغر دیدم.
وی در ادامه افزود: در کشورهای پیشرفته فهرست‌شناسی یکی از رشته‌های ارزشمند است و تا دکترا می‌توان در این زمینه تحصیل کرد. اکنون بیش از ۳۰۰ جلد فهرست نسخه‌های خطی در کتابخانه‌های ایران منتشر شده است. از زمانی که کتابخانه مرعشی تاسیس شد دانش‌پژوه به قم می‌آمد و درخواست می‌کرد تا از نسخه‌های نفیس کتابخانه تصویر بگیرند و به وی تحویل دهند. دانش‌پژوه به این علم توجه ویژه می‌کرد و از فهرست‌نگاری بریتانیا و دیگر مراکز پیشرفته در این زمینه بهره‌برداری می‌کرد.
نوش‌آفرین انصاری سخنران بعدی نشست بود. وی با سروده‌ای از فردوسی سخنانش را آغاز کرد و گفت در سه بخش سخنانم را تقسیم کرده‌ام. بخش نخست رانگاناتان، دوم آقای دانش و سوم رسول جعفریان. از دهه ۱۳۳۰ به بعد کتابداری نوین در جهان با یک دانشمند و ریاضیدان و متفکر هندی به نام رانگاناتان، پدر علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی هندوستان آشنا می‌شود. این کتابدار هندی از آن زمان تا امروز نگرش به کتابداری را تحت تاثیر قرار داده است. وی پنج قانونی را مطرح و جهان کتابداری را متاثر می‌کند.
این پنج قانون عبارتند از: «کتاب برای همه»، «هر خواننده‌ای کتاب خودش»، «هر کتابی خواننده خودش»، «صرفه‌جویی در وقت خواننده» و «پویایی و تحول در کتابخانه» از نیمه دوم دهه ۱۳۴۰ این اصول مورد توجه کتابداران ایران قرار گرفت. نگاه اجتماعی است و کتاب به طرف جامعه است. کتابداری سنتی که استاد دانش‌پژوه عضو آن بودند در تقابل با کتابدارهای جدید موج نو قرار گرفت. جلساتی که در زمینه کتابداری تشکیل می‌شد نام آن دریای سنت در برابر موج نو بود.
وی به خاطره‌ای درباره تجمیع نسخه‌های خطی در یک مرکز اشاره کرد و افزود: دانش‌پژوه روزی به من گفت: «آقاجان! این چه ظلمی است که می‌کنی، تجمیع در فرهنگ ما خطرناک بوده است. چرا می‌خواهید نسخه‌های خطی در این سه مجموعه (ادبیات، حقوق، پزشکی) به کتابخانه مرکزی بیاید.» این اتفاق افتاد و نخستین ورود استاد دانش‌پژوه به نگرش رانگاناتانی در کتابخانه بود. وقتی کهولت و بیماری استاد از راه رسید، دیگر ادامه مسیر برایش امکان نداشت و لذت و نتیجه کار را احساس نکرد. من گله از وی داشتم که چرا یک تنگی را به چند تنگی و گسترش کار ترجیح می‌دهد. دانش‌پژوه ۵۰ سال مهمترین منصب‌ها را در زمینه کتابداری داشت چرا از سیستم استاد شاگردی استفاده نکرد و یک تنه به کارها پرداخت.
انصاری به بخش سوم سخنانش که جعفریان نام داشت اشاره کرد و گفت: در موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان در زمینه مرمت کارهای چاپ سنگی مرحوم آذریزدی از من کمک خواستند. رسول جعفریان در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، مدیری گشاده‌دست و گشاده‌رو بود که معتقد به پنج اصل رانگاناتان بود بدون اینکه این پنج اصل را بداند و در این زمینه کمک بسیاری به موسسه کرد.
وی در پایان سخنانش اطهار کرد: تکنولوژی اکنون به قدری تحول پیدا کرده و امکانات بی‌نظیری آمده است که اگر از آن غافل بمانیم نمی‌توانیم به آن دست یابیم. امیدوارم که کتابخانه‌ها با این سیستم‌ها به پیشرفت برسند.
سخنران بعدی نشست حسینعلی قبادی، رئیس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی بود. وی به گنجینه‌ای ارزشمندی که دانش‌پژوه به کتابخانه مجتبی مینوی اهدا کرد پرداخت و گفت: این کتابخانه وقف پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی شد. ما در سال گذشته با همکاری شهرداری تهران کوچه‌ای به نام استاد مینوی نامگذاری کردیم که به این مجموعه منتهی می‌شود و هویت درخور توجهی را داراست. حفاظت و ساختمان ظاهری کتابخانه، صیانت از کتاب‌های کتابخانه با همکاری کتابخانه ملی و با جلب نظر کارشناسان زبده از فعالیت‌های پژوهشگاه است و همچنین کوشش شده که نسخه‌های خطی حفظ شود و در خدمت مردم قرار گیرد.
نجفقلی حبیبی در سخنانی گفت: دانش‌پژوه مقدمه‌ای بر کتاب نجات ابن سینا نوشته که محصول ۴۰ سال اطلاعات وی در حوزه فلسفه است که از افلاطون آغاز می‌کند و به دیگر اندیشمندان و فلاسفه می‌پردازد. این مقدمه ۱۰۰ صفحه‌ای وسعت معلومات وی را می‌رساند و نشان می‌دهد در این زمینه چه تسلطی داشته است. وی همچنین به دیگر کتاب‌ها و نسخه‌هایی اشاره کرد که دانش‌پژوه بر آن‌ها مقدمه نوشته است. کتاب‌شناسی و رسالاتی که وی انجام داده به قدری جامع و کامل است که نمی‌توان در جای دیگری به آن‌ها دست یافت.
محمدعلی مهدوی‌راد نیز به جایگاه فراخوانده شد تا درباره دانش‌پژوه سخن بگوید. وی گفت: دانش‌پژوه حق بزرگی بر دانش و فکر جامعه ما دارد که می‌توان ساعت‌ها درباره‌اش حرف زد. انسانی که با دانش‌اندوزی و فکر و اندیشه‌ای که دربردارنده وسعت اطلاعاتی بسیاری است با اخلاص فهرست‌نگاری می‌کند. دانش‌پژوه به معنای کلمه عالم ربانی بوده است. دانش‌پژوه عالم دینی به معنای کلمه است و زندگی‌نامه اندکی که نوشته نشان می‌دهد که چه کتاب‌هایی خوانده است. وی با این گسترش وسعت در تمام ابعاد تفکر اسلامی متخصص است اما با عشق فهرست‌نگاری کرده است. دانش‌پژوه به زبان‌های عربی، انگلیسی، فرانسه و با تمامی علوم آشنایی داشته است. فهرست‌نگاری شیعه نیز مدیون دانش‌پژوه است و مقدمه‌ای که بر کارهای فقهی نوشته است بسیار ارزشمند است.
در پایان مراسم فریبا حری از پژوهشگران نسخه خطی آماری از فهرست‌نگاری آثار استاد دانش‌پژوه در کتابخانه‌های جهان ارائه داد.
همچنین پایان‌بخش مراسم نیز از پنج عنوان کتاب با نام‌های جلد دوم «فهرست اسناد تاریخی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران» (سوسن اصیلی)، جلد پنجم «فهرست اسناد تاریخی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران» (شیوا تقوایی زحمتکش)، جلد هفتم «فهرست اسناد تاریخی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران» (محیا شعیی عمرانی)، «فهرست نسخه‌های خطی علی‌اکبر دهخدا»»، «محمدتقی دانش‌پژوه در دانشگاه تهران» (رسول جعفریان) رونمایی و از گردآورندگان کتاب‌ها با اهدای لوح تقدیر سپاسگزاری شد. کتابی نیز با نام «باغ دانش» که دربردارنده تصاویری از کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران است معرفی شد.
نظر شما