فرهنگ امروز/ مریم مرادخانی: «تذکرة‌ الاولیاء» اثر گرانسنگ عطار نیشابوری، شاعر و عارف خطه خراسان است. محمدرضا شفیعی کدکنی در دومجلد «تذکرة‌ الاولیاء» را تصحیح کرده و بر آن مقدمه‌ای نوشته است. نشر سخن کار چاپ و نشر این اثر را برعهده داشته است. این کتاب نخستین بار در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در سال‌جاری به دست علاقه‌مندان رسید.

زندگی عطار؛ ناشناخته‌ترین زندگی

شفیعی کدکنی، شاعر و استاد ادبیات دانشگاه تهران، در مقدمه‌ای که بر این اثر نوشته است، اعتقاد دارد که زندگی عطار در میان بزرگان فرهنگ ایران، ناشناخته‌ترین زندگی است. وی چنین می‌نویسد: «از جزئیات زندگی شخصی او (عطار) تقریباً هیچ اطلاعی در دست نیست. وقتی افسانه‌ها را – که حاصل تخیل مردمانِ قرن‌ها بعد از وفات اوست - به یک سوی نهیم، جز نام خودش و نام پدرش و نام زادگاهش و طبعا محل دفن او چیز دیگری باقی نمی‌ماند؛ در صورتی که از سنایی - که از یک قرن پیش‌تر از او می‎زیسته - نکته‌های بسیاری می‌دانیم که درباره عطار عُشری از آن را هم نمی‌دانیم».

وی در ادامه مقدمه برای آشنایی بیشتر خوانندگان و علاقه‌مندان نکاتی را درباره زندگینامه عطار یادآور شده است. از منظر وی آنچه از زندگی عطار مسلم است این است که نام وی فریدالدین محمد است و نام پدرش ابراهیم و نام جدش اسحاق. وی از اهالی نیشابور بزرگ بوده است و در رَبعِ شامات و ولایتِ رُخ و ده کدکن زاده شده است و در شادیاخ نیشابور او را به خاک سپرده‌اند که مزارش هم‌اینک در آنجا زیارتگاه است. عطار مرید شیخ جمال‌الدین محمدبن محمد نُغُندَری طوسی معروف به «امامِ الربانی» بوده است.

خِرد ایرانی در گذر زمان

نیشابور علاوه بر این که زادگاه و مدفن عطار است بلکه در کنار وی شاعر دیگری با نام عمر خیام آرمیده است. این استاد ادبیات دانشگاه تهران در بخشی دیگر از مقدمه خود به نیشابور در زمان عمر خیام و عطار پرداخته و آن دیار را بررسی کرده است. خوانندگان این‌گونه می‌خوانند: «نیشابورِ خیام، نیشابور عصرِ شکوفایی تمدن ایران اسلامی است و چشم‌اندازی‌ست متنوع از «دانش» و «فلسفه» و «هنر» و «دین» و «عرفان». نه «دین» برای «دانش» مزاحمتی داشته است و نه «دانش» برای دین؛ به یک معنی صف‌آرایی «اعتزال» و «اشعریت» نوعی صف‌آرایی معتدل بوده است؛ یا اگر بدبینانه بنگریم باید بگوییم هنوز زورِ هیچ‌کدام از دو سوی در حد تهاجم به آن سوی دیگر نبوده است».

به اعتقاد شفیعی کدکنی، وقتی به نقطه پایانی این دوره که روزگار عطار است، می‌رسیم افزون‌طلبی مردان دین را در حوزه کار ارباب دانش بیشتر و بیشتر می‌بینیم و عملا دانش را مغلوب زیادت‌خواهی ارباب دین. این مصحح می‌نویسد: «عطار نقطه پایانی این مرحله از تاریخ نیشابور است هم از آن گونه که خیام، به نوعی از شکوفایی دانش و فلسفه بود. عطار به لحاظ عرفانی ـ که نگاه هنری به دین است - اوج یکی ازسه قله شعر عرفانی است در کنار سنایی و مولانا. ما با همه ستایشی که از نبوغ هنری و عرفانی او داریم، نمی‌توانیم دل‌آزردگی خویش را از ستمی که او و همرزمانش نسبت به خرد ایرانی - که خیام نماینده او بود - داشته‌اند، پنهان کنیم وقتی که او می‌گوید:

«کاف» کفر اینجا به حق المعرفه

دوست‌تر دارم ز «فا»ی فلسفه

این استاد ادبیات فارسی در ادامه مقدمه خود بر تصحیح «تذکرة الاولیاء» و بررسی اوضاع نیشابور در عصر خیام و عطار می‌نویسد: «یکی از معاصران عطار و از اهل نیشابور، که شاید با عطار نیز انس و الفتی داشته است، تصویری از احوال شخصی خود و اضطراب اجتماعی حاکم بر نیشابور عصر عطار را ـ در عبارتی فنی و آمیخته به نظم و نثر فارسی و تازی ـ بیان کرده است. اگر چه میل او به فناوری و عبارت‌پردازی کوچکترین مجالی برای اشاره به واقعیت اجتماعی عصر خویش برایش باقی نگذاشته، با این همه پرهیبی از ناآرامی محیط نیشابور در بیان او می‌توان دید؛ آنجا که می‌گوید «هر روز به نوباوه‌ای از باغ سپهر فتنه می‌زاد و هر دم به نوی از دورِ فلک حادثه‌ای تازه می‌گشت... گسسته‌دل ز نشابور و صحبت اصحاب... روی امید به حضرت غزنه، حرسهاالله، آورده شد».

درباره «تذکرة‌ الاولیاء»

«تذکرة ‌الاولیاء» کتابی است که به شرح احوال ۹۷ عارف در دو بخش پرداخته است. این اثر با ذکر شرح احوال ششمین پیشوای شیعیان یعنی امام جعفر بن محمد الصادق(ع) آغاز و با شرح احوال امام محمد باقر(ع) پدر امام ششم پایان می‌پذیرد. از منظر شفیعی کدکنی «تذکرة ‌الاولیاء» را دو گونه می‌توان خواند: هم مثل کتاب حسین‌کرد قابل خواندن است هم به مانند: تراکتاتوس ویتگن‌اشتاین. در قرائت نخستین کافی است چشم خود را روی سطرها سَفَر دهیم و حوادث را دنبال کنیم، که مثلاً چگونه حلاج را بر دار کرده‌اند یا به گفتاری از نوع سخن جنید درباره اخلاص رسیدیم که می‌گوید «فرضٌ فی فرضٍ و فرضٌ فی نَفل»، بگوییم «آری، همان است که من می‌فهمم، مقصودش شیرینی نُقل است» و با مراجعه به فرهنگ عمید معنی کلمات را به دست آوریم.

از منظر شفیعی کدکنی روی هر سطر از کتاب «تذکرة ‌الاولیاء» می‌توان روزها اندیشید. درست است که اینجا قلمرو زبان ارجاعی و بیان منطقی نیست اما در همین زبان عاطفی و هنری هم ظرایفی وجود دارد که فهم آن ظرایف گاه به اندیشیدن بسیار نیاز دارد و به دانسته‌های بسیاری در حوزه معارف اسلامی. در این قرائت دوم یک فعل یا حرف اضافه‌ای که همراه آن فعل به کار رفته است می‌تواند روزها وقت مصحح کتاب و خواننده جدی آن را بگیرد.

خوانندگان این کتاب درباره روش تصحیح این اثر چنین می‌خوانند «در تصحیح «تذکرة الاولیاء» باید از «روش مُلکولی» استفاده کرد. این کتاب هر جمله‌اش حاصل اندیشه و ذهن یکی از بزرگان زهد و تصوف است و هر کدام ازین جمله‌ها خود جهانی است ویژه خویش. باید در تصحیح این جمله‌ها از تمام اسناد و قراین بهره برد ضمن اینکه نسخه‌های کهن «تذکرة الاولیاء» در این راه می‌توانند به ما بیشترین یاری را برسانند. یافتن اصل عربی این گفتارها در متون قبل از عطار، مانند اللمع ابونصر سرّاج یا طبقات الصوفیه سُلَمی و ده‌ها اثر دیگر ضرورت دارد.

«تذکرة الاولیاء»؛ نمایشگاه هنر تصوف

«تذکرة الاولیاء» نمایشگاه دائمی نگاه‌های هنری و جمال‌شناسانه نسبت به الاهیات اسلامی است. درین نمایشگاه، حاصل بینش هنری حدود یکصد تن از آفریدگاران این نگاه هنری به نمایش گذاشته شده است. از نگاه هنری ساده بعضی زاهدان دوره آغازین تاریخ ایران اسلامی (همچون حسن بصری) تا صورت‌های پیچیده و شگفت‌آور این نگاه که در رویت جمال‌شناسانه عارفانی همچون بایزید، حلاج و واسطی دیده می‌شود.

از منظر شفیعی کدکنی، عطار با تدوین «تذکرة الاولیاء» در قلمرو زندگینامه‌های عارفان، شاهکاری به وجود آورده است که در تمدن اسلامی همتایی ندارد؛ با این که ده‌ها کتاب در این موضوع بر دست بزرگانی از نوع ابونصر سرّاج طوسی (صاحب اللمع) دو ابونعیم اصفهانی (صاحب حلیه الاسرار) و ابوقاسم قشیری (صاحب رساله قشیریه) و علی بن عثمان هجویری (صاحب کشف المحجوب) قبل از روزگار او فراهم آمده بوده است و او مواد کار خود را از این‌گونه آثار گردآوری کرده است.

شفیعی کدکنی در کار تصحیح «تذکرة الاولیاء» به چندین ترجمه از این نسخه در جهان اشاره کرده است. نسخه سلیمانیه فاتح شماره ۴۲۶۱، سلیمانیه فاتح، شماره ۴۲۶۲ (به خط فارسی و عربی۴۲۰۲) و سلیمانیه فاتح شماره چهل و دو شصت، از جمله ترجمه‌ها و نسخه‌های کهن ترکی بوده است. وی همچنین به چند ترجمه در زبان اردو نیز اشاره کرده است. وی قدیمی‌ترین ترجمه «تذکرة الاولیاء» را ترجمه پاوه دوکورتی می‌داند که از روی ترجمه ترکی اویغوری در قرن نوزدهم در پاریس منتشر شده است. اما در حال حاضر ترجمه‌هایی نه کامل به صورت برگزیده از «تذکرة الاولیاء» به زبان‌های اروپایی انجام شده است. وی در ادامه به ترجمه این اثر به زبان انگلیسی نیز پرداخته است و مشهورترین ترجمه «تذکرة الاولیاء» را ترجمه از آنِ پروفسور آریری می‌داند.

مجلد اول این کتاب با نگاهی به احوال و زندگی عارفان به پایان می‌رسد. مصحح در مجلد دوم نسخه بدل‌ها، تعلیقات، فرهنگ‌واره‌ها، فرهنگ‌واره نسخه‌بدل‌ها و فهرست مراجع را در اختیار علاقه‌مندان و خوانندگان این اثر قرار داده است.

«تذکرة الاولیاء» از سوی نشر سخن و به عنوان ششمین اثر از مجموعه عطار این بنگاه انتشاراتی و به بهای ۳۰۰ هزار تومان تهیه و چاپ شده است.

منبع: میراث مکتوب

​