به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا؛ «کاربست نظریهها، مدلها و مفاهیم در تاریخ باستان (Theories, Models and Concepts in Ancient History) نوشته نویل مورلی با ترجمه فرهاد نامبرادرشاد از سوی نشر مورخان منتشر شده است. این کتاب در شش فصل به همراه کتابشناسی و نمایه تشکیل شده است.
کتاب «کاربست نظریهها، مدلها و مفاهیم در تاریخ باستان» راهنمایی کاربردی و انتقادی برای محققان است تا از طریق آن چگونگی کاربرد نظریهها، طرحها و مفاهیم را در تاریخ باستان دریابند. همچنین با کمک این کتاب میتوان برای تفسیر شواهد تاریخی خود و ارزیابی کار دیگران، از نظریه استفاده کرد. این کتاب ایدهها و نظریههایی کلیدی را بررسی میکند که طیف وسیعی از موضوعات تاریخ باستان مانند جامعه، اقتصاد، محیطزیست، جنسیت، تمایلات جنسی، اسطوره و عقلانیت را در بر میگیرد.
فصل نخست کتاب «رویکردها» به جایگاه نظریه در مباحث تاریخی از جمله تاریخ باستان میپردازد. استفاده از تعمیمها و شبه قوانین پذیرفته شده در میان مورخان و شیوه نقد آنها را مورد بررسی قرار میدهد. نویسنده سعی دارد الگوها و مدلهای تاریخی و اجتماعی ویژهای را در سنجش و بینش گزارشهای تاریخی به همراه چالش زبان و واژگان تاریخی در متون گذشته را در این فصل تشریح دهد.
فصل دوم «باستان و مدرن» به شیوه خلق اقتصاد در عهد باستان و بینش مکاتب مختلف تاریخنگاری و جامعهشناختی در گزارشها اقتصادی و روایت این شیوهها و توصیف انتقادی سیاستها و تدابیر اقتصادی این عصر میپردازد.
فصل سوم با عنوان «محدودیتهای ممکن» به این سوال میپردازد که آیا توصیف توسعه بشری در شرایط ایدهآلیستی صورت میگیرد یا ماتریالیستی؟ مبحث اصلی این فصل نقد دیدگاه اقتصادی و اجتماعی آنالیستها از «تاریخ جغرافیایی» و جمعیتشناسی، رژیم غذایی و بیماریها و محیط زیست عصر باستان را در برمیگیرد.
فصل چهارم با نام «طبقه و وضعیت» سعی دارد به تشریح انتقادی برشها، دستهبندیها و سطوحی از جامعه بپردازد که در لایههای اجتماعی عصر خود تأثیر زیادی داشتهاند و معمولاً از دید تیزبین مورخ مغفول ماندهاند. نویسنده، وضعیت و موقعیت پایگاه اجتماعی افراد این سطوح اجتماعی که بر سرنوشت اقتصادی مردمان و حتی جوامع زیادی اثرگذار بوده است را در روایت مکاتب مختلف پیگیری و مورد نقد قرار میدهد.
فصل پنجم به «احساس هویت» و علایق جنسی و رویکردهای جنسیت محور در تاریخ باستان و نقد نظریه فمینیسم و جنبش مربوط به آن میپردازد. موضوع قومیت، نژاد و هویتهای قومی و نیز دید انتقادی نظریههای مختلف در این زمینه تشریح شده است.
فصل ششم با عنوان «اسطوره و عقل» به رویکرد فرویدی و نظریه تحلیل روانکاوانه در بازپروری وقایع از طریق ذهنیت عاملین تاریخی و نقد آن میپردازد.
از جمله دغدغههای نویسنده این پرسش بوده است که چگونه و چطور مورخان باستان باید از نظریات و مفاهیم مدرن که در واقع پرسشهای بنیادینی را درباره تاریخ باستان به عنوان یک رشته خلق میکنند، در تفسیر گزارشهای مربوط به دوره باستان استفاده کنند. همچنین، چگونه ذهن باید درباره وضعیت و صلاحیت گزارشهای گذشته آنها کنجکاو شود. به نظر میرسد که «نظریههای» اقتصادی، مانند مارکسیسم، روایتهای کلانی را مطرح میکنند و ادعا دارند که درک درستی از چگونگی کارکرد واقعی جهان دارند و نیز منطق و الگویی اساسی را در ورای بینظمی ظاهری حوادث گذشته و حال آشکار میکنند.
به نظر میرسد در برخی از موارد که امکانپذیر باشد، تاریخ اشتیاق دارد که به عنوان معروفترین و معتبرترین دانشها در غرب مدرن شناخته شود. با این وجود گفته میشود که ممکن است تاریخ در پی به دست آوردن این وضعیت جدید، در سایه رشتههای دیگر مثل اقتصاد، جامعهشناسی، انسانشناسی یا نظریههای ادبی قرار گیرد.
مورلی نظریه را مجموعهای از اندیشهها و مفروضاتی در نظر میگیرد که فعالیتهای مورخان را ارائه و کنترل میکند و با آن و از طریق آن، جهان را تفسیر میکنیم. با این تعریف مشخص میشود که همه مورخان دارای نوعی نظریهاند و بدون نظریه، ساخت دانش تاریخی غیر ممکن خواهد بود. «نظریه» ما را قادر میسازد تا شواهد را درک کنیم و از آن برای خلق گزارشهایی درباره گذشته استفاده کنیم.
منابع تاریخی «صحبت نمیکنند» یا معنای ذاتی و مفهوم خود را به ما هدیه نمیدهند؛ بلکه ما هستیم که با تفسیرهای خود به آنها معنی و مفهوم میدهیم و با در نظر گرفتن آنها در زمینه درک دانش موجود و ارتباط با دیگر تکههای شواهد، تصویری گستردهتر و واضحتری از گذشته میسازیم یا آن را اصلاح میکنیم.
نظریهها تحت تأثیر طیف گستردهای از ایدهها و مفروضات هستند. ما استدلالهای فلسفی و قواعد روششناختی، توافق، تفاهم رشته و شهود شخصی، مهارت مفاهیم نظری، مجموعهای از مفروضات فرهنگی درباره طبیعت یا سرشت انسانی و مانند آنها را با عنوان «مفهوم مشترک» میشناسیم. به عبارتی، تفسیرهای ما بر مبنای نوعی «نظریه» گلچین شده هستند؛ اما تا حدودی نیز ابهام دارند.
واقعیت این است که ایدههایی که بر تفسیرها و فعالیت مورخان حاکماند، بسیار غیراصولی، غیرروشمند، ضمنی، بدون چالش و مبانی روشن فکری هستند. طرفداران «نظریه» به دنبال جایگزین کردن «گزارشهای غیر نظری» گذشته با «گزارشهای نظری» نیستند؛ بلکه آنها به نفع تاریخهایی عمل میکنند که مفروضات نظری صریحتر و منسجمتری دارند.
این کتاب سه هدف را دنبال میکند. در ابتدا، بعضی از مفاهیم کلیدی، استدلالها و طیفی از مفروضات را معرفی میکند که گزارشهای مختلفی را از تاریخ باستان ارائه میکنند و ما را تحتتأثیر قرار میدهند. آیا دانشجویان و محققان در تحقیقات خود از «نظریه» استفاده میکنند یا خیر. چگونگی تشخیص و به رسمیت شماردن آنها و چگونگی امکان سنجش آنها بخش مهمی از «جعبه ابزار» مهارتهای اساسی مورخان به حساب میآید.
انتخاب عنوانها نشان میدهد که نویسنده به تاریخ اجتماعی و اقتصادی گرایش خاصی دارد؛ چرا که حوزه اصلی مورد علاقه و تخصص نویسنده است؛ اما دلیل اصلی آن است که این حوزه که ادعا میشود در حوزه «علوم اجتماعی» قرار دارد، تاریخنگاری سنتی است و در زمینه اعتبار و صلاحیت رویکردهایش به گذشته، با چالشهای بزرگی رو به رو است. به همین دلیل، رویکردهای نظری بیشتری به مورخان حوزه باستان عرضه میشود.
هدف دوم این است که نویسنده تصمیم دارد این موضوعات را به عنوان مبنایی برای بحثی کلیتر ارائه دهد. این بحثها درباره چگونگی توسعه تفسیرهای مورخان، ساخت استدلالها و نحوه سنجش این تفسیرها و استدلالها است. رویکردهای نظری روشن و صریحی نسبت به تاریخ باستان عرضه میشود تا تفاسیر تاریخی را مطالعه کنند؛ زیرا این مفروضات و تکنیکهای تفسیری آنها کاملاً آشکار هستند. با مطالعه چنین رویکردهایی، میتوان فنون و معیارهای ارزیابی مشابهی را در فرضیههای راهنمایی به کار بست که وضوح کمتری دارند (به عنوان مثال حتی در نظریههایی که مورخان آگاهی کاملی به آنها نداشته باشند).
هدف سوم یک رویکرد «نظری»، تاریخ باستان را به عنوان منبعی مینگرد که به دنبال ایدهها و روشهای جدید خوانش شواهد باستانی است. بدینگونه، این ابزاری برای توسعه درک و دریافت ژرفتر از گذشته محسوب میشود. وظیفه مورخان ارائه گزارشی از حوادث گذشته نیست؛ بلکه توصیف و تشریح آن است. در واقع، به جای توصیف ساده تجربیات مختلف مردم در گذشته، باید درک و دریافت جامعه آن زمان را تشریح و به ساختارهای زیربنایی توجه کرد که زندگی مردم را در گذشته شکل میدادند.
اگرچه تمرکز مصادیق این اثر بر تاریخ باستان قرار دارد؛ اما به دلیل فراگیر بودن نظریههای مختلف و مباحث مطرح شده، این کتاب میتواند علاوه بر پژوهشگران دوره باستان، برای سایر مورخان و دورههای دیگر، راهنمایی مفید باشد.
اصول تاریخنگاری در کشور ما تا دوره اخیر، قالب سنتی داشته و مباحث نظری جایگاهی نداشته است. این موضوع در حوزه مطالعات تاریخ باستان بیشتر به چشم میخورد. کاربرد نظریهها، رویکردهای نظری و استفاده از مفاهیم خاص در توصیف وقایع تاریخی از جمله روشهای تحقیقی است که در حوزه مطالعات جامعهشناختی قابلیت خود را نشان داده است و به حوزه تاریخ وارد شده است. جایگاه نظریه در مطالعه گذشته مناقشهبرانگیز است. برخی از مورخان معتقدند که استفاده از ایدهها و مفاهیم علومی مانند اقتصاد و جامعهشناسی باعث به وجود آمدن بینظمی زمانی و تحریف در گزارشهای تاریخی میشود.
برخی باور دارند که همه مورخان در توصیفات خود از تعریفها و تعمیمهایی درباره طبیعت بشری، کارکردهای جامعه و به عبارت دیگر، از نوعی «نظریه » استفاده میکنند؛ اما آنها به طور ناآگاهانه مفروضاتی هستند که گزارشهایی وابسته به گذشته عرضه میکنند و موقعیتی هستند که مجموعهای از مشکلات و مسایل مربوط به خود را دارند. به کارگیری درست نظریه در بررسی تاریخ اجتماعی و اقتصادی به معنی تحمیل نظریه بر واقعیت نیست. در این راه اگر پژوهندهای که به نظریه مجهز نباشد، مانند یک راهرو نابینا است که در سرزمین سنگلاخ در جست و جوی درّ و گوهر است؛ ولی در واقع به دور خود میچرخد. البته نباید نظریه را همچون یک آیه آسمانی تلقی کنیم. در حقیقت، نظریه و واقعیت تاریخی تأثیر متقابلی بر یکدیگر دارند و به دنبال آن هستند که وقایع را روشمند و دارای یک چارچوب منطقی نشان دهند.
بحث درباره نظریه در تاریخ باستان پیچیده است؛ چرا که عاملین و افراد مختلفی که در گزارشهای تاریخی سهیم هستند، از مسائل مورد بحث درک متفاوتی دارند. این ماهیت «مفاهیم و کلمات کلیدی» بحث برانگیز است. در حقیقت، آنها طیف گستردهای از مراجع را شامل میشوند که به شدت با عقاید و ارزشها رو به رو هستند و اغلب با مسائل مورد بحث مرتبطاند. به عبارت دیگر، تعریفها به ندرت بیطرف هستند. از جمله اهداف چنین کتابهای ایجاد مجموعهای به عنوان کتاب راهنما برای دنیای نظری و تهیه نقشهای سادهسازی شده از این قلمروی پیچیده و تأکید بر برخی از نشانههای بسیار برجسته و به عنوان یک کمکی در هدایت و راهنمایی است.
نویل مورلی(Neville Morley)، نویسنده انگلیسی است که تحصیلات خود را در رشته تاریخ در کالج امانوئل دانشگاه کمبریج آغاز کرد و دوره دکتری خود را در دانشگاه شهر رم ایتالیا زیر نظر پروفسور پیتر گارنسی در حوزه تاریخ اقتصادی باستان به پایان رساند. وی ابتدا با دانشگاه ولز همکاری نمود و پس از چند سال، به دانشگاه بریستول منتقل شد. وی از سال 2016 نیز در دانشگاه اکستر مشغول به تدریس و فعالیت شد. او همچنین با دانشگاههای کشورهای دیگر مانند دانشگاه شهر زاگرب همکاری دارد.
عمده آثار ایشان در حوزه تاریخ اقتصادی و اجتماعی باستان است و بر موضوعاتی مانند تجارت، شهرنشینی، بردهداری، کشاورزی، جمعیتشناسی و اندیشههای اقتصادی تمرکز دارد. وی همچنین پژوهشهایی را در زمینه پذیرش و نفوذ متون باستان در دنیای مدرن انجام داده است. در حوزه علوم اجتماعی، او رویکردهای روششناختی علمی- اجتماعی را در مطالعه تاریخ باستان به کار برد. از جمله آثار این نویسنده عبارتند از باستان و مدرن، تجارت دوره باستان، نوشتن تاریخ باستان و رویکردهای تاریخ باستان.
کتاب کاربست «نظریهها و مدلها و مفاهیم در تاریخ باستان» در 216 صفحه، شمارگان 1000 نسخه و قیمت 40 هزار تومان از سوی نشر مورخان منتشر شده است.
نظر شما