به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا؛ پردیس سیاسی: «چشم‌­اندازهای معاصر فرهنگ ایران» دوره سه جلدی است که به همت نعمت‌­الله فاضلی و مانی کلانی و با حمایت پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات روانه بازار نشر شده است. فاضلی و کلانی در این کتاب دست به کار مهمی زده‌­اند و سعی کرده‌­اند راهی برای یکی از مهم­ترین مشکلات فضای روشنفکری و اندیشه ایران که همانا عدم گفت‌وگوست بگشایند. نعمت‌­الله فاضلی که خود یکی از چهره­‌های شناخته شده در حوزه انسان­ شناسی و علوم اجتماعی است، همراه با مانی کلانی به گفت‌وگو با نظریه ­پردازان و اندیشمندان علوم انسانی نشسته است و با استفاده از دستگاه فکری هر کدام، پرسش­‌های تحقیق خود را با آن­ها به بحث گذاشته است و همانطور که در درآمد کتاب به آن اشاره شده است می‌توان این کار را نخستین حرکت جدی برای بررسی انتقادی دیدگاه‌­های اندیشمندان کنونی ایران دانست.

این مجموعه از جهات مختلفی دارای اهمیت است. یکی از مهم­ترین ویژگی­‌های آن همانطور که اشاره شد، تشخص دادن به گفت‌وگو به عنوان یک روش علمی است. در مجموع این نقد به علوم انسانی کشور وارد است که روش­‌های کمی همواره عرصه را بر روش‌­های کیفی کم کرده­‌اند و از دیگر سو بسیاری بر این باورند که روش­‌های کیفی از آنجا که معیار مشخصی برای سنجش ندارند، قابل اتکا نیستند. فاضلی در این کتاب به سراغ گفت‌وگوی انتقادی رفته است و به همین سبب کار را از شکل خشک و دانشگاهی به سمتی برده است که می­‌تواند گستره مخاطبین خود را گسترش دهد و از طرف دیگر به عنوان یک چهره دانشگاهی به این روش تشخص داده است. در ادامه نگاهی به ساختار کتاب و نحوه چینش مطالب می‌پردازیم.
 

جلد اول و روش‌­شناسی
جلد اول این مجموعه قطورترین و می‌­توان گفت از مهم­ترین بخش‌­های آن است. مهم از این جهت که اگر خواننده فصل اول جلد نخست یعنی «مبانی نظری و روشی پژوهش» را مطالعه نکند، نمی­‌تواند در این مسیر طولانی با کتاب همراه شود به همین جهت است که این 40 صفحه نخست در فهم این دوره اهمیتی بنیادین دارد. مولفان در این بخش هدف خود را از نگارش این مجموعه برای خوانندگان روشن می‌کنند و ساختار ذهنی مخاطب را با پرسش­‌هایی روبه‌رو می­‌کنند که برای رسیدن به پاسخ آن­ها باید کتاب را بخوانند.

برای فهم مسیر کتاب در ابتدا چهار مناقشه چالش برانگیز تاریخ ایران معاصر مطرح می­‌شود. مناقشاتی که بنیان­‌های شناخت­‌شناسانه پژوهش را تشکیل می­‌دهند. کسانی که کوشش­‌های فکری معاصر ایران را بررسی می­‌کنند، کمابیش با این مناقشات دست و پنجه نرم کرده‌­اند و بارها آن­ها را شنیده یا در موردشان خوانده­‌اند. 1. واقعیت اجتماعی عدم شایستگی روشنفکران در فهم درست جامعه ایرانی 2. واقعیت بحران­‌های اجتماعی ناشی از نوسازی ایران معاصر 3. واقعیت جهان شتابان معاصر، روندهای متکثر مصرفی شدن، صنعتی شدن و شبکه­‌ای شدن و پیامدهای اجتماعی آن در ایران معاصر 4. واقعیت اجتماعی پیچیده شدن، اندرکنش و تخصصی شدن گفتمان­‌های نظری و دانشگاهی. با مطرح و توضیح دادن این مناقشات است که بنیان‌های هستی­‌شناسانه پژوهش و در ادامه چهارچوب نظری و روش ­شناسی آن شرح داده می‌­شود. در بخش روش­ شناسی محققان نحوه و هدف خود از گفت‌وگوی انتقادی با نخبگان را شرح داده و توضیحی برای دلایل انتخاب افراد ارائه می­‌کنند. «اولین فعالیت در این مرحله، تهیه فهرستی از روشنفکران و دانشگاهیان است که وام­دار گفتمان­‌های متنوع نظری و فلسفی ایران معاصرند. همان­گونه که اشاره شد، آن­ها نه تنها باید دیدگاهی درباره کلیت فرهنگ ایرانی داشته باشند، بلکه باید دارای ایده‌­های فرهنگی در خصوص ایران معاصر باشند.»

از تمنای اسطوره تا تقلای جامعه
گفت‌وگوهای کتاب با «جلال ستاری» آغاز می­‌شود. بخش اول این گفت‌وگو به بررسی آرای ستاری اختصاص دارد و محققان با پرسش «ستاری چه می‌­گوید؟» به بررسی دستگاه فکری جلال ستاری و چند وجهی بودن آن می‌پردازند و در ادامه گفت‌وگوی انتقادی با او آغاز می­‌شود. همانطور که از عنوان این فصل برمی‌آید(بازگشت اسطوره­‌ها) گفت‌وگوی این بخش بیشتر حول نقش اسطوره‌­ها در فرهنگ امروز ایران پیش می‌­رود.

فاضلی و کلانی برای «روایت جامعه­ شناختی» که فصل سوم کتاب را تشکیل داده است به سراغ «تقی آزاد ارمکی» رفته­‌اند. آن­ها در این گفت‌وگو با سوالاتی انتقادی به نحوه پرورش و آموزش دانشجویان علوم اجتماعی در کنار علم جامعه­ شناسی در ایران می­‌پردازند. «مقصود فراستخواه» یکی دیگر از اندیشمندانی است که در جلد اول کتاب با محققان به گفت‌وگو نشسته است.

نام فصل چهارم «روایت پیچیدگی» به  بررسی اندیشه­‌های این پژوهشگر معاصر پرداخته است و فراستخواه از چگونگی بازی کنشگران اجتماعی در زمین بازی بحران زده ایران می­‌گوید و در این گفت‌وگو اشاره­‌ای هم به اندیشه‌های سایر نظریه­ پردازان علوم اجتماعی می­‌شود. پس از این فصل، کتاب به روایت جامعه­ شناسی سیاسی می­‌پردازد. گفت‌وگویی که محققان با «حمیدرضا جلایی پور» انجام داده­‌اند از جمله بخش­‌های مهم جلد اول است. در ابتدای این فصل اندیشه­‌ها و نظریات جلایی پور تحت عنوان «ارزیابی اندیشه یک فعال سیاسی و مدنی» واکاوی می‌­شود؛ مفاهیمی مانند «الگوی سه ضلعی و جامعه کژمدرن» و «تناقض میان دیدگاه دولت محور» و «جامعه محور». در ادامه و مبتنی بر این نظریات گفت‌وگوی محققان با جلایی پور را می‌خوانیم؛ گفت‌وگویی که مبتنی بر نگاه جامعه­ شناسی سیاسی و با تمرکز بر حال و آینده ایران است که در آن محیط­ زیست و اقلیم برجسته می‌­شود و جلایی‌پور از خطر بازگشت پوپولیست می‌گوید.
 

ایران در گذر از گذشته به آینده
جلد دوم کتاب که نسبت به جلد اول کم حجم­‌تر است، بر یکی از مهم­ترین چالش‌های دوران معاصر اندیشه و زیست ایرانی دست گذاشته است. گذار از گذشته به آینده و دوگانه تفاهم یا نزاع. در نخستین بخش این جلد یا همان فصل ششم، «عماد افروغ» با عنوان «روایت اندیشه توحیدی» به گفت‌وگو با محققان نشسته است. مانند فصول پیشین در ابتدا دستگاه اندیشه افروغ که نسبت دین و سیاست در آن برجستگی دارد برای مخاطبان شرح و پرداخت می‌­شود و در ادامه گفت‌وگوی او با فاضلی و کلانی تحت عنوان «جامعه ایران و لایه‌­های ته­ نشین شده تاریخ آن؛ از یکتاپرستی زرتشت تا انقلاب اسلامی» پی­­گیری می­‌شود. در این بحث انقلاب اسلامی و تاثیرات اجتماعی و فرهنگی آن در امتداد بستر تاریخی و فرهنگی ایران مورد بحث قرار می‌گیرد.

گفت‌وگو با «محسن رنانی» در فصل هفتم، فضای کتاب را از علوم اجتماعی به سمت اقتصاد حرکت می‌­دهد. همانطور که در بخش اول این فصل محققان رنانی را اقتصاددانی جامعه ­شناس یا به عبارتی اقتصاددانی اصلاح­گر معرفی می‌­کنند، گفت‌وگو با رنانی را می­‌توان گفت‌وگویی میان­ رشته­‌ای دانست که در آن فرهنگ و اقتصاد و اندیشه سیاسی با یکدیگر پیوند می‌خورند.

بی شک برای نمایندگی روایت اندیشه ایدئولوژیک، «حسین کچوییان» بهترین انتخابی می‌توانست باشد که فاضلی و کلانی برای فصل هشتم کتاب یعنی «روایت اندیشه ایدئولوژیک» برگزیده‌­اند. محققان در بخش اول این فصل با عنوان «وقتی نظام زیبایی خود را از دست می­‌دهد» به معرفی اندیشه­‌های کچوییان می­‌پردازند: «حسین کچوییان طرح نظری خود را بر اساس نوعی نزاع گفتمانی پی می­‌ریزد. نزاع میان روشنفکران و واضعان گفتمان­‌های رقیب با گفتمان مطلوب او یعنی میان دو گفتمان ملی گرایانه و تجددگرایانه از یک طرف و گفتمان اسلامی از طرف دیگر. البته او خود را متعلق به جبهه ­بندی دوم می­‌داند..»(ص 171) تجدد در ایران و نحوه تاثیرپذیری گفتمان‌­های فرهنگی از عمده ­ترین محورهای بحث در این گفت‌وگوست. گفت‌وگویی که طرفین به خوبی نظام فکری یکدیگر را به چالشی خواندنی می­‌کشند. بی‌­شک روایت نوسازی یکی از روایت­‌های مهم در اندیشه معاصر است که نمی‌­توان آن را نادیده گرفت، موضوعی که نویسندگان کتاب در فصل نهم کتاب و در گفت‌وگو با محمود سریع القلم پی­ گرفته‌­اند. گفت‌وگو با سریع­‌القلم با توجه و تمرکز بر تخصص او بر روابط بین‌­الملل بیشتر حول «جریان جهانی شدن» پیش می­‌رود و در این میان عنصری به نام اعتقاد به خلقیات جمعی هم قوت پیدا می‌­کند.
 

فرهنگ ایرانی در دارازنای تاریخ؛ آیا همچنان ایرانی هستیم؟
جلد سوم و پایانی این مجموعه دست بر پرسش بسیاری بزرگی گذاشته است، آیا ما همچنان ایرانی هستیم؟ پرسشی که در خود پرسش بزرگتری را همراه دارد که یکی از اهداف این مجموعه پاسخ به آن بوده است که ایرانی بودن چیست؟ با توجه به این پرسش مهم و با توجه به جای خالی یک فیلسوف در گفت‌وگوهای کتاب، «رضا داوری اردکانی» در نخستین بخش این جلد یعنی در فصل دهم مخاطب محققان قرار می­‌گیرد. محققان در ابتدای این بحث داوری را فیلسوفی پرسشگر و نقاد معرفی می­‌کنند که گستردگی موضوعات در اندیشه فلسفی­‌اش، اندیشه او را تعریف ناپذیر و بی مرز کرده است. داوری در این گفت‌وگو ابتدا از نظرات دیگران جویا می‌شود و متناسب با همین مفهوم بوم ایران دستمایه اصلی بحث­‌های این بخش قرار می­‌گیرد. «‌نتیجه‌گیری کلی‌مان تا این لحظه این است که واقعیتی به نام «بوم ایران» به مثابه امری پیشینی و قبل از ورود «تجدد» به این سرزمین هم امکاناتی برای متجدد زیستن ایرانیان فراهم می‌آورد و هم محدودیت­‌هایی در نفی تجدد و تجدد خواهی رقم می­‌زند» (ص29).

فصل یازدهم این جلد به آرای مرحوم «سید محمد امین قانعی راد» اختصاص یافته است. فصلی که محققان به درستی عنوان «روایت دانشگاهی» را برای آن برگزیده­‌اند. گفت‌وگوی فاضلی و کلانی با قانعی راد بیشتر حول مفهوم کنشگران دانشگاهی پیش می‌رود و دلیل انتخاب قانعی راد هم همین قراردادن نگاه یک کنشگر دانشگاهی در فهم این چشم­‌انداز معاصر است همانطور که از عنوان بخش برمی­‌آید «ایده دانشگاه؛ گفت‌وگوی روح و ذهن».

در فصل دوازدهم مخاطب با فضایی متفاوت با فصول پیشین مواجهه می‌شود. چرا که این بار یک فیلم­ساز مخاطب گفت‌وگوست. در ابتدای این بخش «محمد رضا اصلانی» این طور معرفی می‌­شود: «اصلانی فردی بالذات آزاداندیش است؛ آزادکننده تمام دال‌­های سیاست و اقتصاد و فرهنگ و اسطوره از تعاریف کلیشه‌­ای و نخ نما شده آن­ها»(ص 146) در ابتدای گفت‌وگو فاضلی دلیل ضرورت گفت‌وگو با اصلانی را این طور توضیح می‌دهد: «شما در فهرست انتخاب‌های ما همیشه در الویت بودید. آن هم بر می­‌گردد به نگاه خاص­تان در ساختن فیلم ­های مستند که از زاویه ارجاع‌تان به امر واقع مقداری باعث شده تا زاویه دید شما به منطق کلی اصحاب علوم اجتماعی نزدیک­تر باشد تا دوستان و همکاران­تان که صرفا فیلم­های داستانی می‌سازند» ( ص 177) این گفت‌وگو یکی از بخش­‌های متفاوت و خواندنی کتاب است. محققان در ادامه گفت‌وگو با محمد اصلانی به عنوان یک سینماگر پای صحبت «محمد بهشتی» می­‌نشینند، کسی که بنا بر تعریف خودشان به خاطر ماهیت تخصص خود در شهرسازی و معماری و از طرف دیگر سابقه مدیریت فرهنگی نگاهی ویژه و متفاوت با دیگر نخبگان و روشنفکران به ایران معاصر دارد و همین نگاه ویژه این گفت‌وگو را بسیار خواندنی کرده است، گفت‌وگویی که به نحوه تعامل روشنفکران و عالمان ایرانی با غرب و تاریخ خود می­‌پردازد.

پایان بخش جلد سوم و این مجوعه یعنی فصل چهاردم به آرای «ابراهیم توفیق» اختصاص یافته است. بخشی که بی شک  «روایت تاریخی» را می‌توان بهترین عنوان برای آن در نظر گرفت. همانطور که در مقدمه این بخش اشاره می­‌شود دو کلید واژه « لحظه حال» و « گفتمان گذار» را می‌توان مهم­ترین مفاهیم ایده فکری توفیق دانست که او می‌کوشد با بهره از آن­ها موضوعات مهمی چون هویت ایرانی، هویت ملی، نظریه دولت مدرن ایران و تجربه ایرانیان از مدرنیته را توضیح دهد. گفت‌وگو با ابراهیم توفیق بر پایه صورت­بندی خود از ایده‌­هایش پیش می­‌رود و توضیح این امر که چرا نمی‌­شود ایران اکنون را توضیح داد. پرسش و پاسخی خواندنی و انتقادی که پایان ارزشمندی را برای این مجموعه فراهم می­‌کند.

گفتنی است جلدهای یک تا سه «چشم­‌اندازهای فرهنگ معاصر ایران» در شمارگان 1000 نسخه در اسفند 1398 توسط پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وارد بازار نشر شده است و هر جلد با قیمت 40 هزار تومان در اختیار مخاطبان قرار گرفته­ است.