فرهنگ امروز / سید امیررضا مزاری:
نظریه تکامل داروین با پیامدهای الهیاتی و فلسفی که به دنبال داشت، تاثیری شگرف در جهانبینی رایج بر جای گذارد. در عین حال، در طی سالهای اخیر، نظریاتی در تقابل با فرضیه تکامل توسط برخی دانشمندان ارائه شد که گفتمانی فراگیر را موجب گردیده است. طراحی هوشمند و طبیعتباوری غیرمادی، نظریاتی است که میتوان آنها را رقیب تکامل نامید. طرفداران نظریه طراحی هوشمند اغلب خداباورانی هستند که در تلاشند با خوانش نوینی که از برهان نظم ارائه میدهند؛ ضمن نقد مستدل نظریه تکامل با اذعان به پیچیده بودن و غیرقابلتقلیلبودن برخی ارگانیزمها به گونهای سادهتر در پارهای فرآیندهای زیستی، به رد امکان تکامل و تطور در آنها بپردازند و رویکرد خلقتگرایانه را اتخاذ نمایند. در این میان توماس نیگل مبدع طبیعتباوری غیرمادی (همهجاندارانگاری)، با مبانی اعتقادی متفاوت و روشی مشابه، به رد نظریه تکامل میپردازد. وی برای طبیعت جنبهای ذهنی قائل است که محصول جانبی ماده نبوده و قابل تقلیل به ماده یا انرژی نیست و با تکیه بر این ایده، مادهانگاری فروکاستگرا را به چالشی شایان توجه فرا میخواند. در این مقاله برآنیم که در رویکردی توصیفی، به آشنایی با وی و بنیانهای نگره علمی او بپردازیم و تقابل آن را با نظریه تکامل به نظاره خواهیم نشست.
***
مقدمه
توماس نیگل یکی از دانشمندان معاصر است که بهرغم قابلیت نقد مبانی اعتقادی وی؛ کمک شایانی به طیف گستردهای از موضوعات با زمینه فلسفی از قبیل اخلاق، سیاست و معرفتشناسی و همچنین متافیزیک و فلسفه ذهن نموده است. آثار او درعین سادگی از وسعت توام با هدفمندی برخوردار است.
آنچه در ابتدا باید اذعان داشت این است که عزیمتگاه نیگل در تقریر آرای خویش فلسفه تحلیلی است. او مدرک کارشناسیاش را از دانشگاه کورنل تحت تاثیر آرای ویتگنشتاین متاخر اخذ کرده است و بنابراین بنیان فکری اش مبتنی بر نحوه کارکرد زبان به عنوان اساس بسیاری از مسائل فلسفی است. در ادامه دوره کارشناسی ارشد را در آکسفورد گذراند و به طور مفصلتر با جزئیات کارکرد زبان و مشکلات پیش روی آن آشنا شد و در تحصیلات آکادمیک خود با رویکرد منطق محور و نظاممندتری نسبت به زبان مواجه شد که این رویکرد، تحت تاثیر آرای دبلیو.وی.کواین است. او به گفته خودش پیرو هیچ یک از سنتهای فکری نیست با وجود اینکه این سنتها، فضای فکریای را برایش به ارمغان میآورند که از فلسفه قارهای کاملا متفاوت است اما او جذب چنین فلسفهای(فلسفه قارهای) میشود، در عین حالی که این علایق را در چارچوب تحلیلی میآموزد.
این توجه به زبان، در طول دوران تحصیل نیگل تحت تاثیر فلسفه تحلیلی، سه تحول اساسی در اندیشههای وی را رقم میزند. تحول اول ارتباط بین فلسفه و علم است. تحول دوم احیای مباحث فلسفی اخلاق، فلسفه سیاسی و فلسفه علم حقوق و تحول سوم تامل فلسفی در باب پرسشهای اساسی مرگ و زندگی است. اما در همین سه تحول یا سه رویکرد به مباحث فلسفی، یک دغدغه اصلی یا مشترک را میتوان در آثار او یافت. نیگل مصرانه مساله تطبیق نظرگاه عینی از واقعیت، همراه با نظرگاه ذهنی را دنبال میکند. به عبارت دیگر تجربه فردی یک شخص به جهان را توام با چگونگی ترکیب چشماندازهای ذهنی و عینی مورد پرسش قرار میدهد.(نیگل،۱۲:۱۳۹۳)
مساله ارتباط بین تجربه ذهنی و عالم واقع عینی، یکی از موضوعات اصلی فلسفه از همان آغاز بوده است. اما این مقوله در زمانه ما، ناگزیر متاثر از مرجعیت رو به رشد علوم طبیعی گردیده، که دامنه آن از طریق نظریه تکاملی و زیستشناسی مولکولی به فهم حیات موجودات کشانده شده است. این رای و نظر که ذهن را میتوان تا به حدی به عنوان بخشی از جهان طبیعی یا تلفیقی از تحلیل کارکردی رفتارگرایانه و هویت و عصب و فیزیولوژی تقریرکرد، به نظر بسیاری از نظریهپردازان، گامی دیگر در جهت مسیر پیش روی علومطبیعی است تا نظریه در باب هر چیزی را فراهم آورد.
دفاع نیگل از حقانیت چشمانداز ذهنی و عینی شخص توام با نظرگاه غیرفردی، بخشی از مقاومت نیگل در مقابل فلاسفه که مسیری دیگر دارند است. بنابراین در کتابها و مقالات بسیاری که او تالیف کرده است؛ یک نقادی موثر از همان فیزیکالیسم که واقعیت تجربه ذهنی را از بین می برد، وجود دارد. افزون بر این، نقد جدی او از فیزیکالیسم که در چشمانداز نوینش کتاب "ذهن و کیهان" اوست، نشان میدهد او از زمره فلاسفهای که بیش از حد به ذهن، مرجعیت میبخشند و در مسیر شکاکیت گام برمیدارند نیز هست. اما در فلسفه ذهن، نیگل با مقالهاش با عنوان «خفاش بودن چگونه است؟» شناخته شد. او در این مقاله تجربههای پدیداری ذهنی که مساله اصلی فیزیکالیسم معاصر است را بازخوانی و نقادی میکند. DONALD M). BORCHERT,۲۰۰۶.vol۶:۴۷۴)
بنیانهای اندیشه نیگل
طرح اولیه نیگل دارای دو مولفه اصلی است. اولی نگره همهجاندارانگاری، یا این اندیشه است که ذهن یا ذهنی نخستین در لایه زیرین هر چیزی وجود دارد. بنابراین مطابق با این دیدگاه، ذهن هیچگاه در جهان پدید نیامده بلکه از ابتدا حاضر بوده است حتی ابتداییترین ذرات جهان مشمول این مقوله هستند. اندیشه همهجاندارانگاری البته این نیست که هر ذره ابتدایی قادر به انجام محاسبات ریاضی است یا اینکه هر ذرهای خودآگاهی دارد؛ بلکه این است که هر ذرهای از نحوهای ذهنیت برخوردار است. نیگل طرح خود را به این شیوه عرضه میکند تا از آنچه فقدان فهمپذیری در دوگانهانگاری دکارتی مییابد، پرهیز کرده باشد. نیگل در پاسخ به این پرسشی که میتوان پرسید - یعنی بر اساس دیدگاه در همبستگی چه مزیتی وجود دارد که دو دسته امور اساسا متفاوت را به سود دو نوع ویژگی اساسا متفاوت انکار کنیم- بیان میکند که دیدگاهش با پدید آمدن اذهان انسانی هنوز مشکل دارد، اذهانی که به مقدار قابلتوجهی قادر به درک جهان هستند.(پلانتینگا،۱۳۹۲)
به عبارت دیگر ما میتوانیم این نکته را دریابیم که چگونه اشیاء مادی پیچیدهتری میتوانند از اشیا مادی سادهتر پدید آیند. اشیاء فیزیکی عادی از مولکولها بهوجود آمدهاند، مولکولها از اتمها تشکیل شدهاند و اتمها از الکترونها و کوارکها شکل یافتهاند. اما هیچ ایدهای نداریم که چگونه موجودی با ذهن انسانی میتواند از موجودات کوچک تری که نحوهای ذهنمندی دارند، ترکیب یا ساخته شده باشد. چگونه اذهان ابتدایی با ذهن کمتر ابتدایی ترکیب شدهاند؟
مولفه دوم طرح اولیه نیگل چیزی است که به زعم پلانتینگا میتوان آن را غایتشناسی طبیعی نام نهاد. ایده نیگل این است که در هر مرحله از تطور جهان ما، در باب آنچه پیش خواهد آمد، امکانهای متعدد و متفاوتی وجود دارد. برخی از این امکانها گامی در جهت به وجود آمدن موجوداتی با ذهن شبیه به ما هستند. مطابق غایتشناسی طبیعی نیگل، جهان نحوهای سوگیری ذاتی نسبت به امکانهایی دارد که به اذهان ختم میشود.(پلانتینگا،۱۳۹۲)
کار نیگل در فلسفه ذهن، از همان مساله ارتباط بین تجربه ذهنی و واقعیت عالم سرچشمه میگیرد. با این تفاوت که نقادی وی از فروکاستگرایی فیزیکالیسم، تقریر نوینی از مساله ذهن و بدن ارائه میکند. به عقیده وی طلب تصورات هرچه بیشتر عینی در باب عالم واقع که به اشکال خاص تجربه حسی انسان کمتر میپردازد، جلوه آشکار ظرفیت و قابلیت عقل انسان و هدف استعلای آن است. اما این طلب واقعیت عینی، ناگزیر مطلب بسیار مهمی را از قلم میاندازد.(نیگل ،۱۳:۱۳۹۳)
خصیصه ذهنی تجربه انسانی یا تجربه هر سنخ خاصی از موجودات که درباره جهان منظر فردی دارند را نمیتوان تنها برحسب رفتار یا کارکرد فیزیکی نظام عصبی مرکزی فهم کرد، گر چه این سه مولفه به صورت تفکیکناپذیری به هم مرتبطند. مساله واقعی سعی در فهم این ارتباط است؛ به نحوی که هیچ ساحت فروکاستناپذیر ذهنی را از کل واقعیت روانی حذف نکنیم و همچنین بپرسیم که چه تصوری از نظم طبیعی میتواند حق این واقعیت را ادا کند. بنابراین عینیترین توصیف از جهان طبیعی نمیتواند توصیف کاملی از آن چیزی که وجود دارد باشد.
علوم فیزیکی میتوانند موجودات زندهای مانند ما را به عنوان اجزایی از نظم عینی دارای زمان و مکان توصیف کنند؛ اما این علوم نمیتوانند تجارب ذهنی چنین موجودات زندهای را توصیف کنند یا نمیتوانند توصیف کنند که چگونه این جهان در نظرگاههای خاص و متفاوت آنها نمایان میشود. توصیف کاملا فیزیکی از فرآیندهای فیزیولوژی اعصاب که موجب بروز تجربه میشود میتواند وجود داشته باشد، و نیز توصیف کاملا" فیزیکی از رفتار فیزیکی که نوعا با تجربه مرتبط است میتواند وجود داشته باشد، اما چنین توصیفی هر چقدر هم که کامل باشد ماهیت ذهنی این تجربه را – این که از نظرگاه فاعل آن تجربه امور چگونه است- کنار میگذارد که بدون آن اصلا تجربه آگاهانه نمیتواند وجود داشته باشد. بنابراین، فیزیکالیسم بهرغم موفقیتشان در حوزه خود، ضرورتا جنبه مهمی از طبیعت را تبیین نشده رها کند.
نیگل بیان می کند که تجارب شما در درون ذهن تان منحصرا متعلق به شماست، مانند اینکه در درون شما (درون ذهن شما) فردی قرار دارد که آن تجارب در او روی می دهد. حال فرض کنید اگر آنچه در تجربه شما روی می دهد در آن فردی که در ذهن شماست رخ ندهد در این صورت تجارب و دیگر حالات ذهنی شما اصلا نمی تواند حالات فیزیکی فرد درونتان باشد.
نتیجه محتمل به نظر نیگل این است که باید گونهای روح وجود داشته باشد که با بدن در تعامل است، به عبارت دیگر نیگل از دوگانهانگاری سخن میگوید. اگر چه به نظر میرسد دفاع نیگل از واقعیت تجربههای پدیداری و احتمال آشکار ارتباط ذهن- فیزیک دستکم یک فرم معقول از دوگانهانگاری داشته باشد اما دوگانهانگاری هم چنانکه خود نیگل بیان میکند از شرح یک بازبینی ادراکی از فهم جاری شخص از جهان فیزیکی و تجربههای ذهنی اجتناب می ورزد.(نیگل ،۳۲:۱۳۹۲)
نیگل بیان میکند که اگر فیزیکالیسم درست باشد در این صورت به وجود آمدن آگاهی و عقل محتمل نخواهد بود. چون علوم فیزیکی همچون فیزیک، شیمی، بیولوژی و عصبشناسی نمیتواند این واقعیت را که ما انسانها، و چه بسا برخی دیگر از حیوانات، موجوداتی آگاه هستیم، تبیین کند. به عنوان مثال علوم فیزیکی میتواند جزر و مد را تبیین کند، و یا اینکه چرا پرندگان استخوانهای تو خالی دارند، و یا چرا آسمان آبی است؛ اما نمیتواند آگاهی را تبیین کند. علوم فیزیکی چه بسا بتواند ارتباط دو سویه میان نحوهای از شرایط فیزیکی را با نحوهای از حالات آگاهی اثبات کند؛ اما این امر آگاهی را تبیین نمیکند چرا که ارتباط دو سویه تبیین یک پدیده نیست. به زعم نیگل پدیدآمدن آگاهی حیوانی آشکارا نتیجه تکامل زیستشناختی است، اما این واقعیت تایید شده تجربی، هنوز تبیین آن پدیده نیست، فهمی از آن به دست نمی دهد یا ما را قادر نمی سازد که دریابیم چرا نتیجه، مطابق انتظار از کار درآمد و یا چگونه به وجود آمد. (پلانتینگا،۱۳۹۲)
نیگل سپس به باور و شناخت میپردازد به این صورت که کارکردهای ذهنی مانند تفکر و استدلالورزی و تحلیل نیز نمیتواند توسط طبیعتگرایی مادهانگار تببین شود. زیرا بسیار نامحتمل است که انتخاب طبیعی بیهدفی توانسته باشد موجوداتی با توانایی کشف واقعیات از طریق عقل را پدید آورد، آن هم واقعیاتی که عمیقا فراسوی ظواهرند.
در کتاب "حرف آخر" دفاع نیگل از عقلانیت همچون یک سبک پرسش است نه موضوعی برای نقدهای نسبیانگارها، پسامدرنها یا پراگماتیستها. او بیان میکند که نظریات نسبیانگارهایی همچون دریدا و رورتی قابل دفاع نیستند و عقل را به مثابه یک دادگاه استیناف برمیشمارد که نه در مقابل عقاید و عادات دریافت شده از جامعه بلکه در مقابل مختصاتی از چشماندازهای شخصی هر فرد میتوان درون خودش چیزی به عنوان مرجع پیدا کند که در زمانی مشابه این مرجع، مرجعیت عمومی و جهانی دارد. عقلانیت یک مسیر از تمایز خود شخص از عقاید عمومی و اعمال دریافتی هر کس را به طور مبهم فراهم میکند. (Nagel,۱۹۹۷ : ۲-۳) تفکر و استدلال به حکم چیزی مستقل از باورهای متفکر و حتی مستقل از جماعت متفکرانی که وی به آن تعلق دارد درست یا نادرست است. ما خودمان را واجد ظرفیت و تابعیتی میدانیم که به باورهای صادق راجع به جهان پیرامونمان، باورهای صادق راجع به قلمرو بیزمان منطق و ریاضیات و باورهای صادق راجع به انجام کار درست، شکل میبخشد. ما این ظرفیت و قابلیتها را خطاناپذیر نمیدانیم؛ اما به تصور نیگل به معنای عینی، اغلب قابل اعتماد هستند و میتوانند به ما معرفت دهند. موضع درونی طبیعی از زندگی آدمی را میپذیرد که جهانی واقعی وجود دارد و هنجارهایی ناظر در کار هستند که اگر از آنها تبعیت کنیم، معمولا ما را به سمت و سوی پاسخ درست مسائل میکشاند. DONALD M. BORCHERT),۲۰۰۶ .vol۶,:۴۷۴)
در نتیجه از نظر نیگل مساله خاص درباره عقلانیت این است که عقل ما را بیواسطه به حقیقت ربط میدهد و نتیجه میگیرد اگر چیزی مثل عقل وجود داشته باشد بعضی از امور را میتوان پذیرفت:
اول اینکه انواع متفاوتی از حقایق عینی و مستقل از ذهن وجود دارد، حقایق ناظر به واقع در باب جهان طبیعی، از جمله قوانین علمی، حقایق ابدی و ضروری منطق در ریاضیات و حقایق ارزشی و اخلاقی. دوم اینکه از این راه که کار خود را از شیوههای جلوهگر شدن اشیا بر ما شروع میکند، میتوانیم برای دستیابی به باورهای راجع به بعضی از این حقایق عینی، از عقل بهره گیریم. سوم اینکه این باورها به صورت تلفیقی میتوانند مستقیما بر آن کاری که انجام میدهند تاثیر بگذارند و در انتها این فرآیندهای کشف و انگیزش، در عین حال که ذهنیاند، از فرآیندهای فیزیکی در موجود زنده تفکیکناپذیرند.(نیگل ،۱۱۱:۱۳۹۲)
در سیر تفکر نیگل و بخصوص در کتاب "حرف آخر"، وی پس از نقد فیزیکالیسم، تبیین متفاوتی از رابطه عالم واقع و ذهن و رابطه ذهن و کیهان ارائه میکند. رابطه ای مبتنی بر اینکه اگر موجودات زندهای دارای قدرت تعقل باشند، باید امکان تحقق چنین موضوعی از آغاز وجود داشته باشد در حالی که اگر به یک نظم طبیعی باور داشته باشد آنگاه چیزی درباره جهانی که سرانجام موجب بروز موجودات عقلانی میشوند باید این امکان را تبیین کند. بنابراین ما هم نیازمند تبیین اساسی از چیستی عقلانیت هستیم و هم نیازمند تبیین تاریخی از چگونگی به وجود آمدن آن و در هر تبیین باید مانند سایر امور با موجود زنده سازگار باشد. به عبارت دیگر با نقد جدی از فروکاستگرایی و فیزیکالیسم، دفاع جانانه نیگل مبتنی بر دغدغه اصلیاش شکل تازهای به خود میگیرد.
در مجموع نیگل با تقریر این موضوع که دو نوع بسیار معمول از امور وجود دارند که در این جهان روی میدهند؛ یعنی اموری که در زمره واقعیت فیزیکیاند و اموری که در زمره واقعیت ذهنیاند، این مساله را مساله آیندگان میداند. وی با اصرار تلاش میکند تمرکز فیلسوفان آتی را با نوشتههای خویش به این موضوع معطوف نماید؛ که درک دنیای طبیعی مجردی که شخص اکنون قادر به مشاهده آن است، همزمان مشتمل بر یک وضعیت فیزیکال عینی همراه با ذهنیت روحی- درونی فرد است.
سایه این تقریر بدیع در اندیشه نیگل، در سایر رویکردهای او دیده میشود. تا آنجا که نظریه تکامل نیز، دستخوش نقادی نوین و متفاوتی توسط وی گردیده است که در ذیل بدان خواهیم پرداخت.
نظریه تکامل در دیدگاه توماس نیگل
بهرغم اینکه نیگل خداناباور است، ولی در عین حال اذعان میدارد که نظریه تکامل را نمیپذیرد. آلوین پلانتینگا در مقالهای به نقد و بررسی نگره نیگل میپردازد. وی هدف نیگل را از نوشتن کتاب «ذهن و کیهان»، پیش بردن مرزهای نااندیشیدنیها بیان میکند، چرا که ما درباره جهان بسیار کم میدانیم. او از زمره هواداران تئوری طراحی هوشمند است که از سوی جامعه علمی متهم به غیرعلمی بودن گردیده است. وی کتاب استفن میر را در دفاع از طراحی هوشمند، کتاب سال معرفی کرد و هزینهاش را هم – اتهام نادان بودن از سوی مراجع آکادمیک- پرداخت.
احتمالا کتاب جدید او هم نتایج بهتری نخواهد داشت. او در این کتاب، اذعان داشت، وقوع حیات با تکیه صرف بر قوانین فیزیک و شیمی به شدت نامحتمل است. هیچکسی نتوانسته مکانیسمی ارائه کند که چگونه این قوانین باعث بروز حیات میشوند. نیگل میگوید؛ اینکه این مکانیسمها باعث حیات شدهاند، فرض گرفته میشود نه اینکه اثبات بشود. او همچنین نمیپذیرد که انتخاب طبیعی توانسته باشد همه تنوع زیستی را سبب گشته و صرفا جهش و لغزشهای ژنی تمام گونههای متنوع کنونی را ایجاد کرده باشد. البته در این مورد او به اندازه ادعای قبلیاش شکاک نیست ولی از نظر او اعجابآور است که انسان نتیجه چنین روندی باشد. او میگوید هر چه بیشتر درباره پیچیدگی حیات میفهمیم نامحتملتر به نظر میرسد که روایت کنونی از سیر تکاملی صحیح باشد. او معتقد است شانس چنین رخدادی در این زمان کوتاه بسیار اندک است و چون فقط خلاف این موضوع ثابت نشده، نباید چنین ادعایی را باور کرد.
تا اینجا هر دو ادعای او به نظر درست میرسد. شانس اینکه چنین اتفاقاتی افتاده باشد به شدت کم است. اما ممکن است گفته شود «غیرمحتمل»ها دائما در حال رخ دادن هستند. در جواب میگویم که فکر کنید من ناگهان قانع میشوم که نوبل شیمی میبرم. اگر کسی بگوید که آخر تو که اصلا شیمی نمیدانی و من بگویم ولی غیرمحتملها همیشه رخ میدهند، آیا منطقی حرف زدهام؟ نیگل در ادامه ادعا میکند که آگاهی در طبیعت بسیار نادرتر است و بر اساس تصادف صرف توضیح داده نمیشود. علم میتواند بگوید چرا آسمان آبی است و چرا استخوانهای پرندگان پوک است ولی نمیتواند بگوید چرا آگاهی به وجود آمده است. بنابراین فیزیک و علوم دیگر میتوانند ارتباط پدیدهها را نشان بدهند، ولی نمیتوان از ارتباط داشتن، رابطه علت و معلولی را نتیجه گرفت. او سپس به موضوع «باور»ها می پردازد. از نظر او اینکه ما میفهمیم درد کشیدن چیز بدی است موضوعی بسیار پیچیده است. از نظر او دانش زیستشناسی در توصیف «شناخت» حتی مشکل بزرگ تری دارد و بسیار بعید است این خاصیت آگاهی، بدون هدایت به وجود آمده باشد. انتخاب طبیعی تنها به رفتارها اهمیت میدهد، مگر اینکه باورها، رفتارها را هم تحت تاثیر قرار دهند. پس اگر این طور باشد، باورهایی همچون باور به طبیعتگرایی علمی، خود باید محل تردید باشد. وقتی باورهایی همچون خداباوری یا خداناباوری را در نظر بگیریم، که هیچ مزیت فرگشتی ندارند دیگر چرا باید انتخاب طبیعی در آنها تاثیر بگذارد.
پلانتینگا ضمن پذیرش استدلال نیگل در باب رد ماتریالیسم داروینی، به رد نگره وی در باب خداناباوری میپردازد و دلایل خود را برای آن اذعان میدارد. وی میگوید؛ من با نیگل موافقم و تنها یک چیز دارم که اضافه کنم: دانشمندان میگویند که وضعیتهای ذهنی ناشی از فرآیندهای فیزیکی در مغز هستند. اما این چیزی را اثبات نمیکند. اینکه دلیل وضعیت ذهنی، فرآیند فیزیکی هست معلوم نمیکند چرا باید فرآیند ذهنی وجود داشته باشد. بعضی ماتریالیستها میگویند که این یک رابطه منطقی است که وقتی یک فرآیند فیزیکی در مغز رخ میدهد، یک ذهنیت برای ما ایجاد میشود. بنابراین باید فرض بگیریم که چنین است. نیگل این را میپذیرد ولی من نمیپذیرم. چنین رابطهای الزامی و به مانند یک به علاوه یک میدهد دو نیست .نیگل میگوید که هیچ کدام از حیات، تنوع زندگی، آگاهی و شناخت با ماتریالیسم قابل توضیح نیست. در سمت مقابل، خداشناسی به راحتی میتواند توضیح بدهد زندگی چطور به وجود آمده: خدا زنده است و موجودات زنده را خلق کرده. خداشناسی تنوع را هم میتواند توضیح بدهد، چرا که خدا خواسته که همه چیز متنوع بشود. خداشناسی آگاهی را هم میتواند توضیح بدهد چون ما خدا را آگاه میدانیم. و همینطور خدا چون انسان را به مانند خودش خلق کرده، باید شبیه به او دارای درک و شناخت باشیم. بنابراین خداشناسی برای دیدگاههای نیگل بسیار مفیدتر است. اما نیگل خداشناسی را رد میکند. استدلالش این است که خودش به خدا نرسیده و بنابراین خدا را رد میکند و امیدوار است که نظرش درست باشد. چون دوست ندارد که خدا وجود داشته باشد. میبینیم که او به جای منطقی بودن، احساساتی شده است. دلیل نیگل برای رد خدا چیست؟ او میگوید که برای وجود خدا باید در هستی یگانگی وجود داشته باشد ولی چنین چیزی نیست. اما نیگل با رد مادیگرایی عملی چه جایگزینی دارد؟ او چیزی پیشنهاد نمیکند چون فکر میکند ما هنوز قرنها با توضیح جهان به شکل صحیحش فاصله داریم او کار را به دانشمندان آتی واگذار میکند. نیگل اما یک پیشنهاد برای توضیح جهانی که مستعد تولید هوشیاری و آگاهی هست دارد؛ همهجاندارانگاری. او میگوید ذهن، از همان ابتدا در هستی وجود داشته و حتی ذرات بنیادی، دارای ذهنی به معنای بسیط بودهاند. اما چطور ذهن کوارکها به ذهن ما تبدیل شده است؟ بخش دیگر توضیح او، تئولوژی طبیعی است. بر طبق این نظریه، در هر مرحله پیدایش هستی از همان ابتدای بیگ بنگ، گزینههای متنوعی برای رخ دادن وجود داشته ولی در هستی، تمایلی دایمی به سمتی وجود داشته که در نهایت به ایجاد ما ختم شود. من درباره این دو گزاره او بدبین هستم و فکر میکنم خداشناسی به راحتی میتواند همه چیز را توضیح بدهد. خداوند خالق اعظم و موجود اولیه بوده است و انسانها را به شکل خودش خلق کرده است. بنابراین انسانها عاشق موسیقی و محبت و سایر ویژگیهایی از این سنخ هستند. به نظر من ناراحتی نیگل و دیگران از خداشناسی قابل فهم است، چون ما انسانها را تبدیل به موجوداتی دایما وابسته به خدا میکند که حتی نفس بعدیمان را هم باید از خدا تمنا کنیم. از این مهم تر، خدا هیچ محدوده خصوصی برای ما باقی نمیگذارد و حتی از افکارمان با خبر است. به نظر من نیگل اگر حرفهای خودش را قبول داشته باشد باید خداپرست بشود.
کلام آخر
به نظر می رسد نقد توماس نیگل از مادهانگاری داروینی نقدی درخور توجه و اهمیت است. هرچند نگاه نیگل از هرگونه باور به امر قدسی و موجود متعالی تهی است اما وی در کتاب "حرف آخر" به روشنی دلیلش را بر این الحاد اذعان نموده که بسیار در خورِ تامّل است. او مدعی است که آن چه منکران خدا و دین را به انکار سوق داده است، ادلّه منطقی نیست، بلکه ترس از دین است و صراحتا اقرار نموده که تنها ترس از دین او را به انکار مدعیات دینی سوق داده است.(تامس نیگل، ۹۵) ادعایی که بسیار درخور توجه و اهمیت است اما بیشک نقد وی ادلهای مهم علیه ماتریالیسم داروینی تلقی میشود.
پی نوشت ها
۱. Evolution // ۲. Charles Robert Darwin // ۳. Intelligent design // ۴. Thomas Nagel.
۵. ر. ک. http://sharifphilosophy.com/p=۵۰۳.
منابع
۱. پلانتینگا، الوین، «در نقد ماده انگاری داروینی»، ترجمه یاسر میردامادی، بی نام، بیتا. // ۲. نیگل، توماس، «اینها همه یعنی چه؟»، ترجمه جواد حیدری، تهران، نگاه معاصر، ۱۳۹۲. // ۳. نیگل، توماس، «اخلاق شناسی»، ترجمه جواد حیدری، تهران، نگاه معاصر، ۱۳۹۳. // ۴. نیگل، توماس، «ذهن و کیهان»، ترجمه جواد حیدری، تهران، نگاه معاصر،۱۳۹۲. // ۵. نیگل، توماس، در پی معنا، مترجم: سعید ناجی و مهدی معین زاده، تهران، نشر هرمس، ۱۳۹۳.
۶. Encyclopedia of Philosophy,vol۶. ۲۰۰۶ Thomson Gale . DONALD M. BORCHERT // ۷. Oxford: Oxford University Press ۱۹۹۷. The Last Word Thomas Nagel.
منبع: اطلاعات حکمت و معرفت
نظر شما