فرهنگ امروز/ کاظم موسوی بجنوردی:

تحقیق و پژوهش در باب فرقه ها و نحله های گوناگون در عرصۀ تاریخ و تفکر ایران و جهان اسلام،از جمله موضوعات جذّاب در نظر پژوهشگران زمینه های اسلام شناسی و ایران شناسی بوده و با کشف نسخه ها و اسناد تازه یا قرائت مجدد مآخذ کهن،مطالعات پیرامون این موضوعات جانی تازه گرفته است. از جملۀ این مباحث،که برای شناخت تاریخ و فرهنگ تشیع به طور کلّی و ایران و زبان فارسی و عربی اهمیت خاص دارد،تحقیق و پژوهش در چگونگی پیدایش و رشد و گسترش افکار و اندیشه های باطنی و تشکیل جماعات پنهان و آشکار باطنیّه است،که از میان ایشان،قرامطه و اسماعیلیه در سرزمین های اسلامی در عرصۀ فکر و عمل فعالیت های گسترده و تأثیر چشمگیر داشته اند. جماعات باطنی از جمله نخستین تشکّل های سازمان یافته با سلسله مراتب خاص بوده اند و از سویی،عقاید و آراء آنان در باب موضوعات گوناگون،در حوزه ها و مجامع علمی نیز جنبشی پدید آورد و به ویژه در طول قرون پیش از یورش مغولان،پنجه در پنجۀ خلافت و فکر مُبتنی بر خلافت افکند. تأثیر فکر و عمل باطنیه بر جهان اسلام و به ویژه ایران،بی گمان پرتوی بر زوایای تاریک و رازآلود تاریخ ایران و سرزمین های دیگر می افکند و گذشته از هرگونه سودمندی در مباحث مربوط به تاریخ و فرهنگ ایران و زبان فارسی،می تواند از هر جهت مایۀ عبرت باشد.

با توجه به نوع فعالیت خاص باطنیه و اسماعیلیه،تحقیق و پژوهش در این زمینه بسیار دشوار و پرمسئولیت است،با این همه،از آنگاه که دانشمند محترم و محقق ارجمند،جناب استاد دکتر دفتری از سالیان دور تحقیق و تفحص در این مجال ها را بر عهده گرفته اند،توفیق یافته اند با تحقیقات گستردۀ خود گوشه هایی از زوایای تاریک فعالیت باطنیه و اسماعیلیه را روشن کنند. اهمیت کوشش خستگی ناپذیر ایشان زمانی آشکارتر خواهد شد که تنوع و گستردگی تحقیقات و پژوهش های خاورشناسان را در همین زمینه در طول مدتی حدود یک قرن برای شناسایی مذاهب باطنی در جهان اسلام در نظر آوریم،خاصّه از این جهت که فعالیت های این گونه نحله ها و مذاهب از گذشته های دور نیز درغرب مورد توجه بوده و خاورشناسان کوشیده اند این موضوع را از جوانب گوناگون بررسی کنند،از کشف و شناسایی و تصحیح و انتشار نسخه های خطی و اسناد گرفته تا تألیف دهها و صدها و هزاران کتاب و مقاله و تحقیقات دانشگاهی و ملاحظۀ دوباره و همه جانبۀ انواع مآخذ و منابع از آثار کتبی تا کاوش های باستان شناسی در میراث برجای مانده از اسماعیلیه،همّتی بزرگ و کوششی وصف ناپذیر می طلبد که خوشبختانه آقای دکتر دفتری در آثار متنوع خود در این موضوع،این صفات را به حدّ کمال رسانده اند و اینک آثار ایشان،در انواع زبان های جهانی در این موضوع از جمله مآخذ مهم محسوب است و می توان مجموعۀ آن را همچون دانشنامه ای خاص برای شناخت باطنیه و اسماعیلیه تلقی کرد و سرمشق تتبّع و تحقیق و نگرش علمی به پدیده های تاریخی قرار داد. 

در مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی،که از هنگام بنیاد،کوشش بر عرضۀ علمی و منصفانۀ اطلاعات و آگاهی ها در قالب مداخل و عناوین دائرة المعارفی بوده است،تألیف شماری از مقالات مربوط به حوزۀ پژوهش های استاد فرهاد دفتری به ایشان پیشنهاد داده شد و اکنون آن مقالات زینت بخش مجموعۀ دائرة المعارف است و مشتاقان آثار استاد می توانند چکیدۀ تحقیقات ایشان را در آن مقالات بیابند و بهره ببرند. ما همچنین،در موارد بسیار دیگر نیز،از راهنمایی ها و کوشش های بی دریغ آقای دکتر دفتری برخوردار بوده ایم؛ از آن جمله،طرح عظیم ترجمۀ دائرة المعارف به زبان انگلیسی،اسلامیکا،که انتشار آن به همت یکی از معتبرترین ناشران جهان ،بریل، مایۀ خرسندی بسیار بوده است.

اکنون تقارن انتشار مجلد ششم اسلامیکا را با هشتادمین سال تولد آقای دکتر دفتری تبریک می گوئیم واز خداوند متعال برای ایشان طول عمر با عزت و سلامت مسألت داریم.                      

منبع: دبا