به گزارش فرهنگ امروز به نقل از سایت انسان‌شناسی و فرهنگ؛ ایران از لحاظ پیشینه تاریخی بسیار باستانی خود، در سطح فرهنگی و از جمله دینی، کشوری بسیار متکثر بوده است. با وجود این، برغم  حفظ این  تکثر در اغلب حوزه ها، مثلا  سنت های محلی، زبان،  قومیت و ... در زمینه دینی ما از دوره  دوم ساسانی همزمان با به رسمیت پذیرفته شدن مسیحیت به وسیله “کنستانتین” پادشاه روم  و رسمیت یافتن این دین از دوران امپراطور تئوسیوس اول، وارد منطق دین  رسمی و مرکزی و محوری شدیم.

دکتر ناصر فکوهی، استاد انسان شناسی دانشگاه تهران است. او مولف کتاب ها و مقاله های بی شماری در زمینه قومیت ها و اقلیت ها در ایران به شمار می رود. وی با اشاره به پیشینه دینی و مذهبی در طول تاریخ ایران و سپس ورود اسلام به این کشور با عنوان اینکه سکولار بودن مطلق در کشوری مثل ایران، تقریبا نمی تواند وجود داشته باشد،  معتقد است: از دوران صفوی در طول نزدیک به پنج قرن سیاست محوری کردن دین اسلام در نمونه تشیع آن به سیاست اصلی ایران تبدیل شد و عناصر تشیع و ایرانیت چنان با یکدیگر آمیختند که جداسازی آنها از یکدیگر امروز تقریبا در حد ناممکن است. در عین حال، تسنن ایرانی نیز  به شدت ایرانیزه شد و تمایز خود را با  سایر اهل تسنن برای مثال در  احترام گذاشتن به عقاید شیعه روشن کرد.

این استاد دانشگاه در عین حال با بیان اینکه مسائل حقوق اقلیت ها و آزادی های سیاسی را نباید به عنوان ابزارهایی برای تضعیف دولت (در معنای گسترده و عام این واژه و نه معنای خاص آن که به یک حکومت و یک دولت خاص مثلا دولت کنونی مربوط می شود) به کار برد، می گوید: وضعیت ما هرگز شباهتی با تبعیض و سرکوب سیستماتیک اقلیت های دینی در کشورهای عربی و مناطفی مثل بالکان و جنوب روسیه و قفقاز نداشته است. اما همین تبعیض های اندک نیز بایدکنار گذاشته شود و با برنامه ریزی و سیاستگزاری های درست اجتماعی سیاسی ایران؛ بهترین و عادلانه ترین موقعیت ها را به همه گروه های دینی بدهد به صورتی که هرگز  احساس نکنند شهروندی درجه دوم هستند.

فکوهی با تاکید بر اینکه هیچ یک از ادیان ابراهیمی به اندازه  اسلام دینی ضد نژاد پرستی و ضد قوم گرایی نبوده اند، می افزاید: متن مقدس قرآن این امکان را می دهد که با گرایش های نژادی و قومی افراطی باید به شدت مبارزه کرد و عدالتی که در تاریخ اسلام در امت اسلامی مطرح است را در میان شهروندان یک کشور اسلامی مطرح کرد. مشکل ما با اصول  دین و یا حتی فروع دین نیست، مشکل ما با برخی افرادی است که خود را متولی دین می دانند و اغلب حتی جایی در سلسله مراتب روحانیت و سنت دینی نیز ندارند.

او همچنین معتقد است: هویت ایرانی باید بر اساس  هویت های تاریخی و معاصر؛ متفاوت و متکثر تبیین شده و مدیریت گردد. اقوام ایران حق دارند که از آموزش صحیح زبان مادری شان در مدرسه برخوردار باشند. این مساله به هیچ وجه به زبان فارسی لطمه نمی زند و بلکه آن را تقویت می کند.

مشروح گفت وگوی خبرنگار شفقنا زندگی با دکتر ناصر فکوهی به شرح زیر است:

*به نظر شما طی دهه های اخیر اقلیت های دینی به وضعیت مطلوب یعنی شرایطی که دچار" تبعیض" یا "محرومیت" به خاطر دین یا قومیت شان نباشد، دست یافته اند؟ چه مشکلاتی پیش روی آنان وجود دارد؟

فکوهی: ایران از لحاظ پیشینه تاریخی بسیار باستانی خود، در سطح فرهنگی و از جمله دینی، کشوری بسیار متکثر بوده است. با وجود این، برغم  حفظ این  تکثر در اغلب حوزه ها، مثلا  سنت های محلی، زبان،  قومیت و ... در زمینه دینی ما از دوره  دوم ساسانی همزمان با به رسمیت پذیرفته شدن مسیحیت به وسیله “کنستانتین” پادشاه روم  و رسمیت یافتن این دین از دوران امپراطور تئوسیوس اول، وارد منطق دین  رسمی و مرکزی و محوری شدیم. این امر تا دوره ورود اسلام به شکل شدیدی ادامه داشت به گونه ای که مسیحیان و یهودیان و  فرقه های مختلف  زرتشتی متفاوت با دین مرکزی که پیش ازآن زمان آزادانه، فعالیت می کردند، در این دوره یعنی تقریبا از اواخر قرن سوم میلادی و همزمان با سلطنت شاپور اول ساسانی در قرن سوم تا ورود اسلام در قرن هفتم به شدت سرکوب شدند و حتی قتل عام های گوناگونی را شاهد بودیم که علیه کسانی انجام می گرفت که حاضر نبودند دین رسمی  را بپذیرند. مساله این بود که موبدان موبدی (رییس کاست روحانیون زرتشتی یا مغان) شاپور به نام  "کرتیر" بر آن بود که در مقابله با  دین زرتشت اولیه و یا به روایتی با زروانیسم که بسیار  انعطاف پذیر تر بودند، برای انسجام کشور در برابر  دشمن تاریخی ایران یعنی  روم (میراث خوار یونان) باید  در کشور ایران هم یک دین واحد و دولتی وجود داشته باشد. به همین دلیل در دوران آخر  سلطنت ساسانی ما شاهد یک حکومت متعصب زرتشتی و بسیار سختگیر هستیم که خود از دلایل فروپاشی ایران بود.

بعد از ورود اسلام  تا سه قرن؛ ایرانیان هنوز در پی یافتن بازیابی و بازسازی و تلفیق هویت باستانی خود  با دین جدید بودند و از همان زمان  تا دوره صفوی،  گرایش ایرانیان به شیعه از خلال حکومت های کوچک محلی دیده می شد. اما اکثر پهنه های ایرانی سنی مذهب به شمار می آمدند و ادیان ابراهیمی و دین زرتشت نیز با پرداخت جزیه می توانستند به حیات خود (بدون تبلیغ دینی) ادامه دهند. اما از دوران صفوی در طول نزدیک به پنج قرن سیاست محوری کردن دین اسلام در نمونه تشیع آن به سیاست  اصلی ایران تبدیل شد  و عناصر تشیع و ایرانیت چنان با یکدیگر آمیختند که  جداسازی آنها از یکدیگر  امروز تقریبا در حد ناممکن است. در عین حال، تسنن ایرانی نیز  به شدت ایرانیزه شد و  تمایز خود را با  سایر اهل تسنن  برای مثال در  احترام گذاشتن به  عقاید شیعه روشن کرد. امروز ایران در حد 90 در صد  شیعه  بیش از 9 درصد اهل سنی و کمتر از یک درصد سایر اقلیت های دینی را شامل می شود که عمدتا شامل ادیان ابراهیمی و سنت های دیگر اسلامی و زرتشتیان می شود که باید به آنها باورهای دینی بسیار خرد نظیر صابئین (در خوزستان) را نیز افزود. برخی از فرقه ها و مذاهب  اسلامی  دیگر نیز وجود دارند که موضوع مباحث سیاسی و  حساسیت برانگیز بوده اند و هستند و ازاین رو آنچه را که در اینجا می گویم، صرفا به شاخه های دینی و مذهبی به رسمیت پذیرفته شده در قوانین و نهادهای کشور ایران است و شامل موارد اختلاف نمی شود.

با توجه به آنچه گفته شد، باید  بر این نکته تاکید کنم وقتی در کشوری به سر می بریم که در آن  99 درصد جمعیت به یک دین  و از آنها 90 درصد به یک مذهب از آن  تعلق دارند، موقعیتی متفاوت با  توزیع های دیگر دینی در سایر فرهنگ ها داریم. روشن است که در این کشور، شرایط دینی صرفا «دینی» نیستند.  به عبارت دیگر افراد  به دلیل آنکه کمتر یا بیشتر  روش های  عملی، فقهی و دستورات و مقررات دینی را رعایت می کنند، نمی توانند هویت فرهنگی دینی خود را نفی کنند. به عبارت دیگر، سکولار بودن مطلق به نظر من در کشوری مثل ایران، تقریبا نمی تواند وجود داشته باشد، کما اینکه از این لحاظ می توان نمونه مکزیک در  آمریکای لاتین را نیز آورد. در تاریخ  ایران نیز، حتی کسانی که رسما خود را «کمونیست» و «خداناشناس» اعلام کرده اند، اغلب این امر را به درگیر شدن با باورهای دینی تعمیم نداده اند، این را در تجربه حزب توده می بینیم.  همچنین در شخصیت های تاثیر گزاری همچون خسرو گلسرخی که در دادگاه شاه در سال 1352 خود را در آن واحد هم طرفدار «مارکسیسم لنینیسم» اعلام می کرد و هم دنباله رو «مولا حسین»(ع) و «اسلام حسینی و اسلام علی (ع) ». ما کمتر در ایران درگیری از آن دست که بین سکولاریسم اروپایی با کلیسای کاتولیک در طول قرن ها وجود داشت، را شاهد بوده ایم.  برعکس اختلافات میان دین داران بر سر تفسیر دین  به دلیل طبیعت تشیع که امکان تفسیر و  برداشت  های زیادی را بر اساس مرجعیت ها می دهد، زیاد بوده است که در دوره معاصر کاهش یافته اند.

در این شرایط سخن گفتن از «تبعیض» یا «محرومیت» را در عین حال که  فکر نمی کنم  نادرست باشد و بدون شک در اینجا نیز همچون همه جای جهان وجود داشته است و در بعضی از دوره ها  شدت گرفته است، اما سیاست عمومی دین مرکزی علیه «دین های حاشیه ای»  نبوده است. به عنوان مثال اینکه اهل تسنن در ایران زیر فشار  دائم و سخت و سرکوب بوده باشند با حقایق تاریخی انطباق ندارد، جز در دوره هایی خاص از تاریخ ایران که اگر با کلیت تاریخ ایران مقایسه کنیم، ما بیشتر تسامح و  سازش و انعطاف را می بینیم تا تنش و جنگ های  مذهبی و دینی و غیره را. این امر نافی وجود فشار هایی گاه کاملا نامشروع نیست و نخواهد بود اما این امر با سرکوب دینی کاملا متفاوت است. در دوره پس از انقلاب این مساله همچون باورهای سیاسی ضد دینی در اغلب موارد چنان با مسائل سیاسی و امنیتی پیوند خورده اند که نمی توان با جرات گفت که  مسائلی  ناشی  از تقابل های سیاسی بوده اند یا  مسائل دینی. به نظر من در ایران پسا انقلابی، مثل همه  انقلاب های بزرگ ما موضوع تنش بین  نیروهای حاضر در انقلاب را به شکلی شدید داشته ایم و این تقابل در نتیجه جنگی که به ایران تحمیل شد و بدون شک  به دلیل تمایل  قدرت های بزرگ به از میان بردن قدرت مرکزی و به دست رفتن کنترل کامل امور از طریق یک دولت واسط دیکتاتوری (عراق ِ صدام) انجام گرفت، افزایش یافت و روزی باید به دور از  حساسیت های سیاسی مقطعی به همه جزئیات این دوران پر تنش پرداخت. کاری که در همه انقلاب های بزرگ با فواصل  چند ده ساله و گاه نزدیک به یک قرن انجام شده است (انقلاب فرانسه و انقلاب روسیه) اما امروز زمان آن در منطقه ای که موجودیت ایران زیر تهدید قرار دارد و در آن  بخش بزرگی از سرزمین ها تاکنون به زمین های سوخته ای تبدیل شده اند تا منافع قدرت بزرگ مالی و نظامی تامین شود، نیست.

هم از این رو باور من آن است که مسائل حقوق اقلیت ها و آزادی های سیاسی را نباید به عنوان ابزارهایی برای تضعیف دولت (در معنای گسترده و عام این واژه و نه معنای خاص آن که به یک حکومت و یک دولت خاص مثلا دولت کنونی مربوط می شود) به کار برد، بلکه درست برعکس باید نشان داد که تقویت حقوق اقلیت ها، افزایش آزادی های فردی و گروهی، باز شدن فضا، بالا برن ظرفیت های نقد پذیری همه مقامات، مبارزه سخت و رادیکال با فساد و تمام مافیاها، تنها راه های رشد و توسعه دموکراتیک و ایجاد کشوری آباد وآزاد و مستقل و دارای جایگاه جهانی است. برعکس اگر  این حقوق  به ابزاری برای تخریب دولت های مرکزی، منظورم سازمان یافتگی جامعه  بر اساس نهادهای قدرتمندی که هزاران سال است کشور ما را حفط کرده اند، شود؛ باید رویکردی انتقادی نسبت به آنها داشت.

موضوع قومیت ها و اقلیت های مذهبی در ایران کاملا متفاوت است. در مورد نخست ما تقریبا با نیمی از جمعیت کشور روبرو هستیم که زبان مادری شان  فارسی نیست و گاه همچون گروه آذربایجانی ها رقم آنها به بیش از 20 درصد کل جمعیت می رسد و در پهنه ای بسیار بزرگ از کشور، هزاران سال است اقامت و قرن ها حکومت را در کل ایران به دست داشته اند. افزون بر این، فرهنگ آنها به  نوعی  فراتر از مرزها نیز تداوم دارد. این امر کاملا با  گروه های دینی که جمعیتی بسیار کوچک را تشکیل می دهند، متفاوت است.  در مورد گروه های اخیر در طول تاریخ معاصر ایران، هر چند نمی توان  نافی وجود  فشار ها اغلب از  طرف نظام اجتماعی و حتی از پایین و جامعه  مردم  شد، وضعیت ما هرگز شباهتی با تبعیض و سرکوب سیستماتیک اقلیت های دینی در کشورهای عربی و مناطفی مثل بالکان و جنوب روسیه و قفقاز نداشته است. اما همین تبعیض ها نیز بایدکنار گذاشته شود و با برنامه ریزی و سیاستگزاری های درست  اجتماعی سیاسی ایران بهترین و عادلانه ترین موقعیت ها را به همه  گروه های  دینی بدهد به صورتی که هرگز  احساس نکنند شهروندی درجه دوم هستند. تمام قوانینی که ممکن است با این امر تضاد داشته باشند به نظر باید مورد تجدید نظر جدی قرار بگیرند و هیچ تبعیضی به دلیل دین این یا آن گروه دینی، نباید متوجه آنها باشد در عین حال که باید از حق کامل و آزادی کامل اجرای مناسک خود در احترام به سایر ادیان برخوردار باشند، ولو آنکه تعداد آنها  بسیار بسیار اندک باشد. شمار پیروان دینی در این مورد، هیچ معنایی ندارد و عدالت ولو برای یک نفر باید اجرا شود. این امر باید بتواند سبب شود که مهاجرت اقلیت های دینی از ایران متوقف شده و شاهد بازگشت هموطنان سایر ادیان  به ایران باشیم.

*در جایی از صحبت های خود اشاره داشته اید با توجه به مساله جهانی شدن و نزدیک شدن فرهنگ ها به یکدیگر بایستی به این سمت پیش برویم که از واژه "اقلیت" چه در مورد پیروان یک دین یا مذهب و چه در مورد قومیت یا حتی درباره مهاجرین استفاده نشود چرا که مردم در یک جامعه بایستی فرای دین و قومیت و یا هر نوع المانی که آنها را جزو اقلیت محسوب می کند، دیده شوند و از حقوق برابری برخوردار باشند؛ حال به نظر شما چه لوازم و شرایطی نیاز است تا این تکثر فرهنگی که خود نوعی از تفاوت های فرهنگی و اجتماعی را هم شامل می شود بتواند به حقوق برابر با همه شهروندانی که در یک فضای غالب دیگری زندگی می کنند، دست یابند؟

فکوهی: درباره استفاده از واژه اقلیت در علوم اجتماعی کنونی توافقی وجود ندارد. البته این عدم توافق بیشتر مربوط به واژه است و نه محتوا. در حقیقت مساله آن است که اکثر فرهنگ شناسان و جامعه شناسان معتقدند تقلیل دادن جامعه به دوگانه های متقابلی مثل اقلیت و اکثریت کاری است اشتباه و خطرناک. اینکه ما از یک اکثریت صحبت بکنیم زیرا با شمار بیشتری از افراد سرو کار داریم، امری نادرست است، زیرا  به هیچ وجه شمار بزرگ، به معنای آن نیست که همه افراد آن جماعت به یک شکل و با یک احساس و عمق، هویت خود را درک و تحقق می بخشند، این امر درباره اقلیت ها نیز صدق می کند. البته  شکی نیست که شمارهای بزرگ جمعیتی از یک زبان و فرهنگ نظیر آنها، در قومیت های اصلی ایرانی می بینیم مسائل و ابعاد خاص خود را دارد و نمی توان  فرضا جمعیتی چند ده میلیون نفری را با  موقعیت جمعیت  چند صد نفری مقایسه کرد. اما اگر اصل را اخلاق و پایبندی به قانون بدانیم باید  هر چه ممکن است به سوی شرایطی حرکت کرد که  شمار تاثیر تعیین کننده ای بر مسائل و روابط انسانی نداشته باشد.

نظر اکثر جامعه شناسان، انسان شناسان و فرهنگ شناسان  در این مورد آن است که جوامع کنونی را در حقیقت باید جوامعی ترکیب شده از تعداد بی شماری جماعت (community) یا اقلیت (minority) به حساب آورد بدون آنکه اکثریتی (majority ) وجود داشته باشد. این نگاهی انسان گرا به جامعه است که  سبب می شود ما به جای آنکه اساس مدیریت جوامع را بر جدا کردن افراد از یکدیگر و نپذیرفتن «تفاوت» به عنوان عامل جداکننده بگذاریم، به مدیریت بر اساس تکثر فکر کنیم و «تفاوت» را یک  غنای فرهنگی به حساب بیاوریم که می تواند به ما کمک کند. مثالی بیاوریم اینکه ما امروز در ایران  ده ها زبان، فرهنگ، سنت محلی، دین و سبک زندگی  داریم را می توانیم به دو صورت مدیریت کنیم: در گونه نخست اصل را بر آن می گذاریم که همه باید به یک شکل واحد دربیایند، این امر چه  ابعاد نظری را در تحلیل خود وارد کنیم و که به تاریخ و ابعاد عملی نظر بیاندازیم، نه تنها ننگ نیست، بلکه بسیار زیان بار است، زیرا سبب واکنش های شدید هویتی و مقاومت هایی در پایه می شود که به شدت آسیب زا هستند و شهروندان را علیه یکدیگر تحریک می کنند. در طول تاریخ معاصر یعنی در همین صد سال اخیر میلیون ها نفر قربانی همین افکار بی پایه شده اند و ده ها کشور  نابود شده اند، هم اکنون خاورمیانه در آتش همین گونه تفکر می سوزد و قدرت های بزرگ هژمونیک جهان با تکیه و تقویت این گونه اختلافات است که توانسته اند این منطقه را تا به این حد تخریب کنند. اما راه دیگری نیز برای مدیریت وجود دارد، اینکه ما  این تفاوت ها را  به مثابه بدیل ها و  وسایلی راه گشا ببینیم که نه تنها ما را به هم نزدیکتر می کنند، بلکه می توانند ما را به گروه های دیگر، کشورهای دیگر و مردمان دیگر بهتر پیوند دهند. البته مدیریت تفاوت و استفاده بهینه از آن بسیار سخت تر از مدیریت های آمرانه است، اما نتیجه اولی جز تخریب و حرکت به سوی آنومی های اجتماعی نیست در حالی که نتیجه دومی ایجاد  امکانات بی پایانی برای گسترش پتانسیل های یک پهنه فرهنگی در  رشد و توسعه و رسیدن به وضعیت های بهتر برای خود است.

برای مدیریتی از این دست که باید به آن نام مدیریت تفاوت برای توسعه نام داد نیاز به ابزارهایی در همه زمینه ها هست از نظام قانونی  و قوانین محکمی که شهروندی را تثبیت کرده و آن را بر فراز همه ملاحظات دیگر قرار دهد تا  بالا بردن فرهنگ اجتماعی و  ایجاد درک در مردم و گروه های اجتماعی مختلف  نسبت به  ارزش داشتن تفاوت و اهمیتی که تفاوت می تواند در  بالا بردن روحیه همبستگی ملی داشته باشد. بنابراین ما با امری ناممکن یا فوق مشکل روبرو نیستیم بلکه تنها نیاز به درک و پذیرش واقعیت ها و شهامت برای به اجرا درآوردن  برنامه های درست داریم که خود این کار از مبارزه ای سیستماتیک با  نظام های فساد  سازمان یافته می گذرد که در صورت رشد  همه  چیز و همه نهادها و همه کنشکران اجتماعی را آلوده کرده و  مانع هر اقدامی می شوند.

*با توجه به تاکید دین اسلام بر برابری و مساوات با دیگر افراد جامعه جدای از دین، مذهب و نژاد، حال چه گزاره هایی از دین می تواند حقوق اقیلت ها را تضمین کند؟ آیا دین و عالمان دینی توانسته اند تحمل و مدارا را در بین سایر پیروان ادیان و مذاهب با هویت های مختلف ترویج دهند؟

فکوهی: مشکل به هیچ وجه در اصول دینی نیست. در مورد دینی همچون اسلام باید گفت که هیچ یک از ادیان ابراهیمی به اندازه  اسلام دینی ضد نژاد پرستی و ضد قوم گرایی نبوده اند. متن مقدس قرآن امکان می دهد که با گرایش های نژادی و قومی افراطی به شدت مبارزه کرد و عدالتی که در تاریخ اسلام در امت اسلامی مطرح است، در میان شهروندان یک کشور اسلامی مطرح کرد. مشکل ما با اصول  دین و یا حتی فروع دین نیست، مشکل ما با برخی افرادی است که خود را متولی دین می دانند و اغلب حتی جایی در سلسله مراتب روحانیت و سنت دینی نیز ندارند.  اگر برای مثال در کشور خود ما تا اندازه ای به اظهاراتی که در هر حوزه ای مطرح می شود، نظری داشته باشیم، می بینیم که افرادی که هیچ مقام و اتوریته ای در حوزه  دینی ندارند، یعنی نه لباس روحانیت بر تن دارند و نه هرگز در حوزه، تحصیل یا تدریس کرده اند و یا هرگز تحصیلاتی حتی دانشگاهی در حوزه دین داشته اند، بیشترین اظهار نظر های دینی را در همه موارد مربوط به زندگی مردم می کنند و به قول معروف «دایه ای مهربان تر از مادر» و «کاسه ای داغ تر از آش» هستند. مشکل ما دقیقا همین افراد هستند که دانسته و یا نادانسته، اما شاید عامدانه و حتی با هدایت شدن از  بیرون، تلاش دارند که از  دین چهره ای هراسناک بسازند.  چطور می توانیم قبول کنیم که در سطح جهان چنین سرمایه گزاری وسیعی برای  برابر نشان دادن اسلام با تروریسم می شود در حالی که همه می دانند امروز بیشترین خشونت ها در جهان در حوزه های غیر اسلامی و به طور خاص مسیحیت و  کشورهایی که زیر سلطه استعمار مسیحیت بوده اند (مثلا در افریقا و امریکای لاتین) می شود ولی تمام نور افکن ها بر گروهی اقلیت از «اسلام»گرایانی افتاده است که مورد حمایت کامل  قدرت های بزرگ بوده اند، در حالی که درباره صدها میلیون مسلمان که در سراسر جهان به دور از هر غوغا و تنشی در حال زندگی هستند کوچکترین سخنی گفته نمی شود. چطور می توانیم بپذیریم سیاست های هژمونیک در سطح بین المللی این طور عمل کنند و در سطح داخلی در پی آن نباشند که مردم با  به تنش علیه یکدیگر وادارند، تفرقه افکنی کنند و  با قرار دادن تعصبات کورکورانه ای که ربطی به دین ندارد آن را در نظر مردمی که خود در طول هزاران سال حافظ دین خود بوده اند، دینی خشن نشان دهند؟ به باور من، به مثابه یک انسان شناس و اما همچنین با رجوع به عقل سلیم می توان کاملا  استدلال کرد که تلاش برای  اعمال زور و  فشار آوردن با دین به مردم و به اقلیت ها، در واقع تلاشی است برای  برابر کردن  اسلام با خشونت. به نظر من  نظیر سیاستی که در سطح جهان برای دامن زدن به یک اسلام هراسی وجود دارد در خود کشورهای اسلامی نیز  خواسته یا ناخواسته به تحریک یا بدون تحریک قدرت های هژمونیک در جریان است تا مردم این کشور ها را از ابزارهای دینی و اعتقادی شان برای حفظ هویتشان و برای رشد دادن به فرهنگشان باز دارد، زیرا آنها را قانع کند که دین برابر خشونت است و  نظام های غیر اسلامی بهترین راه حل برای خلاص شدن از این مشکل است. مشکل در واقع  افراد متعصبی هستندکه از لحاظ تاریخی نیز عامل اصلی سقوط تمدن درخشان اسلامی از قرن شانزدهم و در نتیجه بالا گرفتن قدرت نظام استعماری مسیحیت نوزاده شده بودند.

*از نظر هویت قومی در چه وضعیتی به سر می بریم؟ آیا ساختار٬ قوانین یا نهادهایی وجود دارد که حقوق قومیت های مختلف را در کشور تضمین کند یا به برآورده شدن آنها کمک کند؟

فکوهی: هویت قومی ایران،  هویتی به شدت متکثر است. اما این برای  پهنه ای چون ایران کاملا  طبیعی است. زیرا هزاران سال است که وضعیت به این صورت بوده است. دستکم از دوره هخامنشی ایران کشوری چند زبانی و چند قومیتی بوده است با دولتی متمرکز و قدرتمند که هر بار تضعیف شده است، سرزمین ایران  به شدت مورد یورش و تهدید و تخریب قرار گرفته است. به همین دلیل تجربه هزاران ساله حکومت  سازمان یافتی به نظر من به طور مداوم به سطح قوانین و سازمان یافتگی نیز منتقل شده است. از این رو فکر نمی کنم مشکل ما در سطح قوانین و نهاد ها باشد و بیشتر باید آن را در جایی دیگر جستجو کرد، یعنی در نوعی توهم روشنفکران و دانشگاهیان و کسانی که خود را نظریه پردازان مدرنیته می دانند و بیش از صد سال است مایلند نسخه های اروپای قرن نوزدهمی را برای ما بپیچند. یعنی فرانید ملت سازی و دولتی سازی بر اساس دو فرایند قوم کشی و زبان کشی که طبعا نه به نتیجه ای رسیده اند و نه هرگز خواهند رسید؛ زیرا این پهنه  فرایندهای بسیار پیچیده ای را در این زمینه ساخته است که در طول هزاران سال تبیین شده و شکل گرفته اند و نمی توان آنها را با  استدلال های  نظری و دست دومی که از اروپای قرن نوزدهم (دولت – ملت های  مدرن) و یا از تاریخ قرون وسطایی و معاصر مسیحی (دو گانه کاتولیسیسم و پروتستانتیسم) به عاریت گرفته ایم  به مقصد رساند.

* قومیت های مختلف در کشور چه مطالباتی دارند و چگونه می توانند این مطالبات را در ساختار قانونی فعلی پی گیری کنند؟

فکوهی: مهم ترین مطالبه در حال حاضر اجرای اصل پانزده قانون اساسی درباره زبان مادری است. سی و پنج سال از انقلاب گذشته است و هنوز این اصل به اجرا در نیامده است.  اقوام ایران حق دارند که از آموزش صحیح زبان مادری شان در مدرسه برخوردار باشند. این مساله به هیچ وجه  به زبان فارسی لطمه نمی زند و بلکه آن را تقویت می کند. زیرا آموختن صحیح یک زبان در مدرسه بسیار بهتر از آموختن آن در محیط بیرونی و بدون هیچ گونه قاعده ای است. برای اینکه این مساله لوث شود، شووینیست های ملی با یک بازی زبانی، دائما  ادعا می کنند اقوام ایرانی آموزش «به زبان مادری» را می خواهند که یک دروغ بزرگ و بی شرمانه است. هرگز  هیچ یک از اقوام ایران و طرفداران زبان مادری مساله آموزش به زبان مادری یعنی جایگزین شدن  فارسی با زبان قومی را نخواسته اند. نکته دیگر تخصیص بودجه به تقویت هویت های محلی است که  در حال حاضر به  وضعیت خود رها شده اند و کارکرد خاصی برای تقویت و رشد دادن به آنها انجام نمی گیرد. مطالبه دیگر  انتخاب مسئولان اداری  استان ها از همان استان است که کاری بسیار به جا و دارای مشروعیت است در حالی که امروز هنوز بسیاری از استان ها از این مساله برخوردار نیستند. این ها حداقل هایی است که اقوام و هویت های محلی خواهان آن هستند و البته تمرکز زدایی در بسیاری از امور از تهران به سوی پیرامون که مثلا به  موضوعات شهری و سازمان یافتن در سطح استان ها بر می گردد نیز جزو خواسته های دیگر استان ها و اقوام است.

* آیا هویت ملی در حال حاضر هویتی فراگیر است و به نوعی عناصری از هویت های مختلف دینی و قومی را در جامعه بازنمایی می کند؟

فکوهی: هویت ملی در حال حاضر بسیار گسترده است و اصولا نمی توان در کشوری که هزاران سال است وجود داشته است جز این انتظاری داشت. بهر حال ما میراثی چند هزار ساله داریم و اقوام و هویت های محلی در طول این هزاران سال با یکدیگر وصلت کرده اند. مردم در این پهنه دائما در آن در حال  آمد و شد هستند و دو انقلاب بزرگ ملی در این کشور صورت گرفته است همه این ها  سبب شده اند که هویت ملی شکل گرفته و تقویت شود. بحث بر سر نبود هویت ملی نیست بلکه بر سر  آن است که اولا تقویت هر چه بیشتر آن است یعنی افراد احساس تعلق سرزمینی و تاریخی بیشتری به کشور خود بکنند و ثانیا اینکه این احساس تعلق شکلی مدرن و امروزی داشته باشد و مثلا بر اساس ایدئولوژی های شووینیستی یا ملی گرایی های قرن نوزدهمی اتفاق نیافتد زیرا در چنین حالتی با هویت های محلی و قومی از یک سو و با هویت های جهانی از سوی دیگر در تضاد قرار گرفته و تضعیف خواهد شد. همانگونه که بارها گفته ام  هویت ملی در ایران  تالیفی از هویت های دینی و قومی نیز بوده و هست ، باز  تکرار می کنم مساله این نیست که این هویت ها  وجود ندارند و یا یکدیگر را نفی می کنند مساله چگونگی مدیریت کردن آنها با این هدف است که با یکدیگر همساز شوند و به رشد عمومی و توسعه کشور و بالا رفتن احساس رفاه و تعلق کمک کنند.

* وضعیت شهروندی در خصوص روابط بین گروه های قومی و مذهبی و احترام به حقوق این گروه ها اعم از مهاجران یا اقلیت های دینی و قومی را چگونه ارزیابی می کنید و چه نهاد یا نهادهایی باید در این زمینه پاسخگو باشند؟

فکوهی: متاسفانه در طول سال های اخیر  ما شاهد بالا گرفتن دو گروه از  گرایش ها بوده ایم که هر دو منفی هستند؛ از یک سو گرایش های  ملی گرایی شووینیستی که باز دم از باستان گرایی می زنند و تصورشان این است که هویت ایران مرکزی آن هم در بخشی خاص و گروهی خاص از مردمش را باید به همه جا تحمیل کرد و به شدت  هنوز این باور را دارند که می توان بر اساس الگوی انقلاب فرانسه  یک ایران ملی ساخت و از طرف دیگر گرایش های شوینیستی قوم گرایانه ای که تمایلات فدرالیستی یا جدایی خواهانه را مطرح می کنند بدون آنکه  متوجه باشند چنین شعارهایی هیچ پایگاهی نه در تاریخ ایران و نه امروز در میان مردم ندارد.  این دو گروه دائما  با حمله به یکدیگر مواضع  هم را تقویت می کنند. برای مقابله با این روند تنها راه آن است که همه کسانی که مسئول هستند و می توانند موقعیت های پیچیده جهان کنونی درک کنند؛ وارد  بحث هایی هر چه بیشتر و عمیق تر شوند و نشان دهندکه این تقابل و تنش بیهوده است و راه به جایی نمی برد. هویت ایرانی باید بر اساس  هویت های تاریخی و معاصر  متفاوت و متکثر تبیین شده و مدیریت گردد و هر راه و روش دیگری محکوم به شکست است اما پیش از اینکه به شکست بیانجامد می تواند هزینه های بی شماری برای ایران به بار بیاورد.

* در حال حاضر شاهدیم که مشکلات عدیده ای پیش روی تعدادی از مهاجرین در ایران از جمله افغانستانی ها وجود دارد، برخی از آنان که ممکن است مجوز اقامت هم نداشته باشند اما از تحصیل محروم اند و به علت زندگی در حاشیه شهرهای بزرگ از بسیاری امکانات شهری نیز برخوردار نیستند. آیا مهاجرین در یک جامعه نیز جزو اقیلت به شمار می آیند؟ به نظر شما آیا عدم تلفیق و فرهنگ سازی ارتباطی میان مهاجران و دیگر شهروندان می تواند زمینه ساز بروز آسیب های اجتماعی در سطحی وسیع تر شود؟ به خصوص زمانی که این افراد-مهاجرین- به حقوق شان نیز بیشتر آشنا شوند.

فکوهی: این مهاجران باید در  ملیت ایرانی ادغام شوند و به آنها همه امکاناتی را که سایر شهروندان دارند داده شود. افغانستان تا دورانی نه چندان دور بخشی از خاک ایران بوده است. کما اینکه بخش های بزرگی از پهنه های  اطراف ایران چنین بوده اند و بنابراین ایران باید آغوش خود را به سوی مردی که تمایل دارند در کشور ما زندگی کنند باز کند. این یک شانس بزرگ برای کشور ما به حساب می آید.  اگر ما مشکلاتی چون بیکاری، کمبود امنیت در شهرها، فقرو حاشیه نشینی  داریم، این نه به دلیل وجود مهاجران، بلکه به دلیل ساختارهای فقر و بی توجهی مدیریتی به  نیاز به حل این مشکلات در یک کشور به شدت ثروتمند است. ایران  آنقدر ثروتمند است که اگر درست مدیریت اقتصادی شود می تواند میلیون ها نفر از مهاجران را در خود جای دهد و در عین حال بهترین زندگی را برای مردم خود از لحاظ اقتصادی فراهم کند. بنابراین به جای زیر سئوال بردن مهاجران بهتر است مدیریت خود را به زیر سئوال ببریم. مشکل ایران یک مشکل جمعیتی نیست، اما سوء مدیریت منابع  مالی، اقتصادی و سیاسی و سایر منابع انسانی است که سبب شده ما دائما به راه حل های جمعیتی فکر کنیم که در نهایت راه حل چندان  قابل توجهی نیستند  زیرا  به فرض هم که ما در کاهش جمعیت  موفق بوده ایم باید دقت کنیم که بهای این امر را در آینده کسانی باید بپردازند که دیگر فرزندانی نخواهند داشت که از آنها  نگه داری کنند.  قطع مهاجرت به کشور آن هم از کشورهایی که جزئی از فرهنگ ما بوده و هستند به نظر من نه تنها هیچ حسنی برای ایران در بر ندارد بلکه به آن از لحاظ فرهنگی ضربه میزند. مهاجرت اقلیت ها و گروه های  غیر  فارس،  از ایران نیز چنین است بنابراین نه تنها فکر می کنم باید کاری کرد که اقلیت ها و اقوام ایران را بهترین مکان برای زندگی خود بشمارند بلکه حتی باید کاری کرد که اقلیت های مهاجرت کرده به ایران بازگردند تا  تکثر فرهنگی و جمعیتی ایران بار دیگر احیا شده و منابع بیشتری برای توسعه پیدا کنیم.

* برخی معتقدند که در حاشیه مرزهای ایران که اکثر اقلیت های قومی و مذهبی در آن زندگی می کنند به لحاظ اینکه این مناطق از گذشته در معرض خطر تجزیه قرار داشته اند چندان مورد توجه قرار نگرفته و به نوعی از محرومیت های اقتصادی و امکانات مدنی و شهری رنج می برند. آیا این امر می تواند به دامن زدن برخی اختلافات هم در میان مردم این مناطق و هم در بروز آسیب های کلان تری در طولانی مدت بینجامد؟

فکوهی: مناطق مرزی ایران بنا بر سیاستی هزاران ساله،  همیشه به وسیله دولت های مرکزی در ایران  تقویت می شده اند تا حافظ مرزهای ایران و جلوگیری از خطرات و تهدید های بیرونی باشند. این سیاست پس از ورود ایران به موقعیت دولت ملی به کنار گذاشته شد زیرا مدل مورد استفاده همانطور که گفتم اصل را بر  تقلید از مدل فرانسوی تشکیل دولت می گرفت یعنی درگیر شدن با اطرافیان برای تقویت روحیه ملی گرایی نظامی، در حالی که ما در مرزهایمان  پهنه های فرهنگی را داریم که اغلب هزاران سال است زیر نفوذ و نزدیک به فرهنگ ایرانی و متحد ما بوده اند. بنابراین باید به سیاست های  قبلی بازگشت و با تقویت مناطق مرزی  باز هم همچون همیشه آنها را به مناطقی تبدیل کرد که به دلیل احساس  تعلق قدرتمند به ایران به شدت از ایران مرکزی دفاع کنند و این نیاز به توسعه گسترده ای از لحاظ اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در این مناطق دارد.

*در مجموع اگر بتوانیم ارزیابی از وضعیت اقلیت ها در ایران چه به لحاظ دینی، قومی، مهاجران یا حتی زنان و دیگر اقشاری که جزو اقلیت محسوب می شوند داشته باشید، چیست؟ برای آنکه بتوان چالش ها و خطراتی که پیرامون جامعه ای نظیر ایران وجود دارد را به حداقل رساند چه شرایط و زمینه هایی باید فراهم شود تا انسجام فرهنگی و هویتی در ایران حفظ شود و پایدار بماند؟

فکوهی: ارزیابی من آن است که ما نسبت به کشورهای مشابه منطقه  توانسته ایم سیاست های  انعطاف پذیر تری داشته باشیم و مدیریت بهتری برای  وحدت ملی در تکثر فرهنگی را پیش ببریم و اما این امر  با رشد شدید جامعه ما از لحاظ توسعه سرمایه های انسانی و اجتماعی و فرهنگی برابر نبوده است. میزان  فعالیت ها و سیاستگزاری هایی که در این زمینه باید بشود به مراتب بیشتری از کاری است که شده است. به معنای دیگر،  در حوزه ای مثل زنان ما رشد بسیار بهتری از کشورهای منطقه داشته ایم اما هنوز با  برآورده کردن نیاز زنان و  یک توسعه در خور برای آنها در ایران  فاصله بسیار زیادی داریم. همین را باید در مورد اقوام بسیاری دیگر از جماعت های اقلیتی نیز گفت.  توسعه عمومی ایران تابعی است از توسعه موقعیت های اقلیتی، هر چه زودتر این وضعیت و این امر را درک کنیم زودتر می توانیم سیاست های توسعه ای خود را به پیش ببریم.