به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا:

محافظت؛ احتمالاً اصلی‌ترین مفهومی است که درباره «نسخ خطی» شنیده‌ایم. بی‌تردید نگهداری از منابع خطی برای ماندگاری بیشتر آن‌ها، اصل غیرقابل انکار و وظیفه اصلی متولیان امر، از سیاست‌گذاران تا متولیان کتابخانه‌های بزرگ کشور است. اما حفاظت، صرفاً برای تماشای این منابع از پشت ویترین‌های شیشه‌ای موزه‌ها و گنجینه‌های کتابخانه‌ای است؟

کارشناسان و صاحب‌نظران معتقدند، درباره نسخ خطی و منابع ارزشمند مکتوب کشور، دو دیدگاه وجود دارد؛ نخست رویکرد سنتی که تاکید دارد، بهره‌مندی از منابع ارزشمند، صرفاً باید برای محققان و پژوهشگران مهیا باشد؛ در حالی که دیدگاه مقابل با تکیه بر توسعه فناوری به‌ویژه فناوری اینترنت، از دسترسی آزاد برای همه علاقه‌مندان می‌گوید.

مفهومی که طرفداران دیدگاه دوم بر آن تاکید دارند، نتیجه‌ای را به‌دنبال خواهد داشت که خالقان مفهوم «مدیریت دانش» مطرح می‌کنند؛ یعنی بیرون کشیدن «دانش پنهان» و تبدیل آن به دانش عیان برای بهره‌مندی دوباره و در نهایت تولید دانش‌های جدید. بنابراین دسترسی به منابع خطی و کهن که در بسیاری از کشورها برای علاقه‌مندان و پژوهشگران در سطوح مختلف، ایجاد شده، دیگر به‌عنوان یک اقدام آسیب‌زا قلمداد نمی‌شود؛ به‌عبارت دیگر با وجود امکانات و فناوری‌ها دسترسی به این منابع حتی برای علاقه‌مندان بیرون ازمرز کشورها نیز مهیا است.

در ایران اوضاع چطور است؟ دسترسی به منابع کهن فراهم شده است؟ مطالبه‌گران چه می‌گویند؟

دسترسی به نسخ خطی با ورود دوربین‌های دیجیتال سهل شده است

احسان‌الله شکراللهی، مدیر انتشارات کتابخانه مجلس شورای اسلامی در گفت‌وگو با خبرنگار (ایبنا) درباره لزوم دسترسی به نسخ خطی و اقدامات انجام شده در این زمینه گفت: در ایران به تناسب پیشرفت فناوری‌های نوین، اقداماتی در زمینه دسترسی به نسخ خطی صورت گرفته است که بخشی از محتوای هویتی این سرزمین اعم از نسخه‌های خطی و اسناد تاریخی در قالب فایل دیجیتال در دسترس پژوهشگران باشد.

وی افزود: به دلیل آسیب‌پذیر بودن نسخ خطی سیاست‌های سختگیرانه پیشین در زمان خود به‌درستی انجام می‌شدند اما بعد از ورود دوربین‌های دیجیتال، و امکانات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری جدید، خوشبختانه این خدمات در حوزه نسخ خطی سهل‌تر شده است.

شکراللهی بیان کرد: از آغاز این فرایند در دهه ۷۰، نزدیک به دو دهه زمان بُرد تا به شرایط ایده‌آل نزدیک شویم و بخش عمده نسخه‌های خطی و اسناد تاریخی در برخی کتابخانه‌ها و مراکز پژوهشی تصویربرداری شود. شروع‌کننده و خط‌شکن این مسیر هم کتابخانه مجلس، به عنوان نهادی که نمایندگان مردم در آن حضور دارند، بود.

مدیر انتشارات کتابخانه مجلس افزود: درحال حاضر تصویر عمده نسخ خطی و بخشی از اسناد تاریخی به‌ویژه مشروح مذاکرات مجلس، رایگان در اختیار پژوهشگران قرار گرفته است؛ البته در کتابخانه مجلس این اسناد، طوری عرضه شده که قابل خواندن و بهره پژوهشی باشد، و برای چاپ باید درخواستِ تصویر باکیفیت ارائه شود.

وی گفت: این اقدام ازسوی رسول جعفریان که در آن زمان رئیس کتابخانه بودند، انجام شد؛ البته این ایده تا حدودی مخاطره‌آمیز بود، چون موافقان و مخالفانی داشت. بعد از کتابخانه مجلس برخی از کتابخانه‌های بزرگ مثل کتابخانه ملی نیز این مسیر را دنبال کردند و بخشی از نسخ خطی را در سامانه اطلاع‌رسانی خود قرار دادند، و خدماتی را شروع کردند؛ البته برخی از این تصمیمات باید نهادمحور باشد، نه شخص‌محور، تا با تغییر مدیریت تغییر نکند، که متاسفانه این‌گونه نیست و به برخی از تصمیم‌های درست به دلیل اعمال سلیقه و مشکلات فنی ادامه‌دار نیست.

شکراللهی ادامه داد: درحال حاضر بسیاری از کتابخانه‌های کشور، خدمات خود را سهل‌تر کردند و با وجود فراز و فرودهای این مسیر، دسترسی پژوهشگران به نسخه‌های خطی و اسناد تاریخی، راحت‌تر شده است؛ برای مثال کتابخانه مجلس سامانه «باغ میراث بهارستان» را دارد که در آن دسترسی به نسخ خطی و برخی اسناد کتابخانه راحت‌تر شده است.

نسخ خطی بخش مهمی از هویت فرهنگی ایران است

وی درباره اهمیت دسترسی به منابع خطی برای پژوهشگران گفت: به عنوان دانش‌آموخته علوم اطلاع‌رسانی به این باور رسیده‌ام که با گردش آزاد اطلاعات است که یک کشور رشد می‌کند، مخصوصاً درباره نسخ خطی که بخش مهمی از هویت فرهنگی و تاریخی ایرانیان را معرفی می‌کند، و اگر نسل جوان از محتوای غرورآمیز آن‌ها باخبر نباشند به سمت تمدن غرب گرایش پیدا می‌کنند.

مدیر انتشارات کتابخانه مجلس افزود: جوان ایرانی باید بداند که صدسال پیش از گالیله دانشمندان ایرانی به گردش زمین به دور خورشید پی برده بودند، و این یک قوت قلب و غرور ملی است، از این موارد تعداد بی‌شماری در نسخ خطی داریم و جوان ایرانی باید به این باور برسد که در کاخ بلند دانش، ایران و ایرانی چه جایگاهی داشته و دارد. در کتاب‌های تاریخ علم، باید اطلاعات درست تدوین شوند که البته این هم مستلزم گردش آزاد اطلاعات است.

وی در ادامه بیان کرد: در بعضی کتابخانه‌ها، اجازه تصویربرداری نمی‌دهند؛ درحالی که ضرورتی برای حساسیت وجود ندارد؛ برای مثال در بحث خرد دینی معتقدم باید به آموزه‌های قرآن که گویای گردش آزاد اطلاعات است عمل کنیم.

شکراللهی افزود: برای مثال در کتاب‌های تاریخ علم، کشف گردش خون به ویلیام هاروی، منتسب است اما باید متون خود را منتشر کنیم که جوان امروزی بداند دانشمندان ایرانی صدها سال قبل از وی این مسئله را کشف کردند؛ بنابراین باید تا جایی که امکان دارد به گردش آزاد اطلاعات در حوزه متون کهن و اسناد تاریخی بها بدهیم.

‏‬ ضرورت ایجاد دسترسی الکترونیکی به نسخ خطی

مصطفی آهنگر، متخصص علم اطلاعات و دانش‌شناسی نیز در این باره به خبرنگار (ایبنا) گفت: کتابخانه‌هایی ازجمله کتابخانه مجلس، دانشگاه تهران، کتابخانه ملی و آستان قدس از لحاظ امکان دسترس‌پذیری در سایت‌های خود اقدامات خوبی را انجام دادند؛ البته که در هرکدام این دسترسی متفاوت است، برای مثال در بعضی کتابخانه‌ها امکان دسترسی، مستلزم ثبت‌نام است.

وی افزود: عمده افرادی که به نسخ خطی مراجعه می‌کنند، پژوهشگرانی‌اند که می‌خواهند از محتوا نسخ خطی استفاده کنند؛ بنابراین درصد بسیار کمی از پژوهشگران نیازمند بازدید اثر از نزدیک هستند و طبیعتاً برای طیف گسترده مد نظر، باید دسترسی الکترونیک را فراهم کنیم.

آهنگر بیان کرد: متاسفانه بسیاری از کتابخانه‌ها در ارائه نسخ خطی دچار سختگیری فراوان هستند؛ در حالی که نیاز به این کار نیست؛ چراکه با انجام این کار طبیعتاً افراد را محروم می‌کنیم.

متخصص علم اطلاعات و دانش‌شناسی افزود: خروجی پژوهش منجر به غنی شدن حوزه کتاب می‌شود؛ بنابراین در حوزه دسترسی به نسخ خطی نباید محدودیت وجود داشته باشد؛ البته درباره بازدید فیزیکی از نسخ خطی این محدودیت باید اعمال شود.

وی درباره فرایند دسترسی به نسخ خطی به‌شیوه برخط گفت: مسلماً شرایط دسترسی به نسخ خطی در دوره‌های مختلف، با تغییر آیین‌نامه‌ها، متفاوت است اما همچنان پژوهشگران از امکان دسترسی به نسخ خطی گله‌مندند.