​فرهنگ امروز/ فرزاد کریمی:

سوبژکتیویتۀ سوژه

کتاب سوژه، استیلا و قدرت در نگاه هورکهایمر، مارکوزه، هابرماس و فوکو (میلر، ۱۳۸۸)، از جمله آثاری است که آرای این دسته از نظریه‎پردازان را بررسی و تحلیل کرده است؛ در این کتاب، موضوع سوژه در دو بخش جداگانه مورد توجه قرار گرفته است: بخش اول به تبیین نظریات سه اندیشمند بزرگ اجتماعی-سیاسی غرب، هورکهایمر، مارکوزه و هابرماس؛ و بخش دوم به آرا و عقاید فوکو در این زمینه اختصاص دارد. نگاه تمامی این متفکران، به ‎اضافۀ آلتوسر که دیدگاهی در تقابل با دیدگاه مکتب فرانکفورت دارد، نگاهی از منظر شکل‎گیری سوژه در شرایط متفاوت ارتباط با قدرت است، در حقیقت انسان در این نظریات، سوژه‎ای است که نه به‌صورت خودآگاه و مختار بلکه تحت تأثیر روابط قدرت شکل می‎گیرد.

اولویت ‎بخشیدن به سوبژکتیویته نسبت به سوژه، تفاوت نگرش به ذهنیت در مدرنیسم و پسامدرنیسم را از منظر روابط اجتماعی تبیین کرده است؛ روابطی که حاصل تشارک اذهان فردی در فضایی جمعی است و به احیای سوبژکتیویتۀ سوژه می‎انجامد: «الگوی بافت بیناسوژه‎ای بنیانی است برای انگارۀ رهایی که دلالت دارد بر اینکه فرد دوباره ویژگی‎های سوبژکتیویته را به‎ دست می‎آورد» (میلر، ۱۳۸۸: ۹۲). توجه به سرفصل‎هایی از این کتاب راه‎گشای مناسبی برای تبیین نگرش اندیشمندان مورد بحث دربارۀ سوبژکتیویته است: «ماکس هورکهایمر: سوبژکتیویته و استیلا؛ هربرت مارکوزه: عقل انقلاب و سوبژکتیویته؛ یورگن هابرماس: بحرا‎ن‎های مشروعیت و جامعۀ ارتباطی؛ میشل فوکو: دانش از سوبژکتیویته؛ و نیز فردیت‎دهی، سوبژکتیویته و قدرت».

نقد دیالکتیکی مکتب انتقادی بر مدرنیته، تحلیل تاریخی ویرانگی را در کتاب (عمادیان، ۱۳۹۰) پایه‎گذاری کرده است؛ نویسنده در این کتاب زوال و ویرانگی را در چارچوب ارتباط تاریخ و طبیعت تحلیل کرده است؛ نظریۀ تاریخ طبیعی آدورنو مبنای نظری کتاب است و از این رهگذر ارتباط اسطوره با تاریخ و اسطوره با طبیعت و نقش این ارتباط‎ها در ویرانگی، مورد بررسی قرار گرفته است؛ مباحث فلسفی به گونه‎ای در این اثر تبیین شده است که می‎توان برای بحث دربارۀ سوژه و به ‎خصوص سوژۀ ویران‌شده از تحلیل‎های آن سود برد. باید توجه داشت ویرانگی مورد نظر در این کتاب، چیزی نیست که در رسالۀ حاضر «مرگ سوژه» خوانده می‎شود، زیرا نظر نویسنده معطوف به مسائل و مشکلات دوران مدرن است.

سوژۀ اجتماعی

هابرماس نیز در ادامۀ نظرات اعضای مکتب فرانکفورت، به مدرنیته نگاهی انتقادی دارد. وی در کتاب گفتمان فلسفی مدرنیته (Habermas, ۱۹۹۰) با یادکرد از ریشه‎های نخستین مدرنیته، کانت و هگل، به نقد آرای فوکو و دریدا در انتقاد از مدرنیته پرداخته است؛ وی معتقد است با بازگشت به آرای کانت و هگل نیازی به نقدهای سرسختانۀ اعضای مکتب فرانکفورت و بنیان‎برافکنانۀ پساساخت‎گرایان بر خردباوری مدرنتیه نیست.

هابرماس در کتاب معروف خود، نظریۀ کنش ارتباطی (Habermas, ۱۹۸۱) (به فارسی ترجمه شده)، نظریۀ سوژۀ خود و پایبندی به ذهنیت‎باوری مدرنیته را در بعد اجتماعی مطرح کرده است؛ وی مفهوم سوژۀ مدرن را در زیست‎جهانی با روابط بیناذهنی میان اعضای آن قابل قبول می‎داند و آن زیست‎جهان را در مقابل نظام اجتماعی قرار می‎دهد؛ نظام فرایند عقلانی‎ای است شامل اقتصاد، سیاست و خانواده. از نظر هابرماس، از دست‎ رفتن معنا، تزلزل هویت جمعی، بی‎هنجاری، ازخودبیگانگی و شیءوارگی جامعه، نتیجۀ سلطۀ نظام بر زیست‎جهان است؛ به‎این‎ترتیب است که سوژۀ فردی در زیر بار روابط عینی نظام مسلط از ماهیت تهی می‎شود.

هابرماس با طرح‎ریزی یک نظام ارتباطی اجتماعی و نظریۀ «کنش ارتباطی» تلاش می‎کند تا اعتراض‎ها به مدرنیته را تعدیل کند؛ در این نظریه، خرد ارتباطی جایگزین خرد ابزاری مدرنیته می‎شود تا آنچه به ‎طور فردی در زیست‎جهان سوژه تولید می‎شود (رابطۀ میان‎ذهنی)، در فهم ارتباطی انسان‎ها از یکدیگر تحقق یابد. علی‎رغم خوش‎بینی هابرماس به اصلاح وضع موجود در صورت به‎ فعلیت‎ در آمدن نظریۀ کنش ارتباطی، وی سوژۀ حاضر در فرهنگ مدرن را در بدترین وضعیت ممکن خود و مدرنیته را سبب تضعیف خودبنیادی آن دانسته است.

میشل فوکو را باید از بزرگ‎ترین نظریه‎پردازان در بحث سوژه و قدرت دانست. آنچه دارای اهمیت است، برداشتی است که میشل فوکو از قدرت دارد و با رویکردهای پست‎مدرن به سوژه دارای همخوانی است. «نقطۀ عزیمت فوکو را می‎توان تلاش جهت فهم روابط بسیار پیچیدۀ قدرت دانست که انسان‎ها را در بر می‎گیرد و فرایند تبدیل انسان به سوژه را محقق می‎سازد» (نظری، ۱۳۹۰: ۲۲)؛ مطابق این برداشت، قدرت و روابط معطوف به آن سازندۀ هویت انسانی است. نظری در کتاب سوژه، قدرت و سیاست: از ماکیاولی تا پس از فوکو، انسان را در گیرودار سیاست و قدرت مورد تحلیل مقایسه‎ای قرار داده است، در این تحلیل، گذار از سیاست مدرن به پسامدرن و سیاست‎های اعمال این قدرت تبیین شده است؛ در این کتاب نیز بیشتر مباحث مربوط به چگونگی تعریف انسان در دنیای امروز مورد توجه است که می‎تواند تا حدودی مشخص‎کنندۀ وضعیت هویتی انسان یا همان سوژه باشد. به نظر می‎رسد چنین تحقیقاتی می‎تواند زمینه‎ای کلی از بحث سوژه را در اختیار محقق ادبی قرار دهد تا بتواند بازخوردهای این نوع نگاه به سوژه را در متون ادبی تحلیل نماید.

از سوژۀ مدرن تا سوژۀ پسامدرن

فردریک جیمسون از متفکران نومارکسیست است، اگرچه وابستگی مستقیم به مکتب فرانکفورت ندارد، اما تحت تأثیر آرای بنیامین و آدورنو و همچنین لوکاچ، مواضع انتقادی خود را نسبت به مدرنیته ابراز کرده است؛ وی در کتاب پست‎مدرنیسم یا منطق فرهنگی سرمایه‎داری متأخر (Jamson, ۱۹۹۱) (مجموعه ‎مقاله ترجمه‎شده به فارسی)، علاوه بر نقد مدرنیته از طریق تبیین شیوه‎های مدرن ساخت سوژه، به تحلیل سوژۀ پسامدرن و ریشه‎های تولید آن نیز پرداخته است؛ وی در این کتاب، ویژگی‎های هنر و ادبیات مدرن و پسامدرن را در ماهیت سوژه و زبان در این دوره‎ها جست‌وجو کرده، ساختارگرایی و نشانه‎شناسی ساختارگرا را مایۀ اصلی هنر و ادبیات مدرن دانسته است.

جیمسون در ادامه، پساساخت‎گرایان را عامل این می‎داند که سوژۀ مدرن را به اسطوره تبدیل کرده‎اند؛ او همچنین در حیطۀ زبان عقیده دارد که در پست‎مدرنیسم، با از میان ‎رفتن قابلیت ابداع موجود در نشانه‎شناسی مدرن، امکان ساخت نظامی جدید برای نشانه وجود ندارد؛ در نتیجه انسان تنها می‎تواند از سبک‎ها و سیاق‎های آمادۀ موجود استفاده کند؛ بنابراین هنر پسامدرن، هنری کپی‎شده است، هنری که ارتباطی با واقعیت ندارد، همین عدم امکان ارتباط با واقعیت، برخلاف هنر رئالیستی و مدرن، برای هنر پسامدرنیستی یک «آنیت» فراهم آورده است. جیسمون از پیشروان نظریه‎پردازی دربارۀ پسامدرنیته است و مقدمۀ کتاب وضعیت پست‎مدرن، (Lyotard, ۱۹۸۴) به قلم وی است. کتاب یادشده را بسیاری سرآغاز نظریه‎پردازی دربارۀ فرهنگ و جامعۀ پسامدرن می‎دانند، چه تا پیش از آن، این اصطلاح تنها در زمینۀ مباحث هنری به‎ویژه معماری مورد استفاده قرار می‎گرفته است.

نتیجه‎گیری

تفوق فلسفۀ اصالت وجود بر اصالت ماهیت در سرآغاز فلسفۀ معاصر غرب، ماهیت‎گرایی را در مباحث فلسفی به محاق راند؛ در ادامه، پدیدارشناسی هوسرلی نیز که بعضاً با عنوان ماهیت‎گرایی نوین وصف می‎شد، مورد انتقاد صاحب‎نظرانی قرار گرفت که عمدتاً اندیشه‎هایی چپ‎گرایانه داشتند؛ به‌این‌ترتیب، مهم‎ترین مکتب فلسفۀ معاصر، پدیدارشناسی، در آستانۀ قرن جدید مورد انتقادهای جدی واقع شد. بسیاری از انتقادهای متأخر به سوژۀ مدرن از منظر مسائل اجتماعی و سیاسی صورت گرفته است؛ مباحثی چون کنش ارتباطی یا قدرت و نقش آن در سرشت سوژه، انتقاد از خارج فلسفه به درون آن است که هم تنوع و هم قوام و هم ملموس ‎بودن بیشتر موضوع را سبب شده است.

منابع:

ـ ابراهیمی مینق، جعفر، محمد امیری و مهدی عامری. ۱۳۸۶، مکتب فرانکفورت و نظریۀ انتقادی (آرا و نظریه‎ها)، پژوهش‎نامۀ علوم اجتماعی. سال اول، شماره چهارم، زمستان ۱۳۸۶، ۶۵-۸۶.

ـ عمادیان، بارانه. ۱۳۹۰، تاریخ طبیعی زوال. تهران: بیدگل.

ـ کریچلی، سایمون. ۱۳۹۱، لویناس و سوبژکتیویتۀ پساواسازانه. تدوین و ترجمه: مهدی پارسا و سحر دریاب، تهران: رخداد نو.

ـ لان، کریس. ۱۳۹۱، ویتگنشتاین و گادامر. ترجمه: مرتضی عابدینی‎فرد، تهران: کتاب پارسه.

- مصباحیان، حسین. ۱۳۸۹، «ردیابی مضمون رهایی‎بخش سوبژکتیویته از فرانکفورت تا پاریس»، متافیزیک (مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران). بهار و تابستان ۱۳۸۹، دوره ۴۶، شماره ۵-۶، ص ۵۹-۷۳.

ـ مکاریک، ایرنه ریما. ۱۳۸۸، دانش‎نامۀ نظریه‎های ادبی معاصر. ترجمه: مهران مهاجر و محمد نبوی، چ سوم، تهران: آگه.

ـ میلر، پیتر. ۱۳۸۸، سوژه، استیلا و قدرت در نگاه هورکهایمر، مارکوزه، هابرماس و فوکو. ترجمه: نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، چ سوم، تهران: نی.

ـ نظری، علی‎اشرف. ۱۳۹۰، سوژه، قدرت و سیاست: از ماکیاولی تا پس از فوکو. تهران: آشیان.

- هال، استیوارت. ۱۳۹۳، معنا، فرهنگ و زندگی اجتماعی. ترجمه: احمد گل‎محمدی، چ دوم، تهران: نی.

 - Althusser, Louis. ۱۹۷۱, Lenin and Philosophi and Other Essays. Tr. Ben Brewster, U.S.A: Montly Review Press.

- Atkinz, Kim. ۲۰۰۵, Self and Subjectivity. U.S.A: Blackwell Publishing.

- Bertens, Hans. ۲۰۰۲, Literary Theory: The basics. Edition Published, U.K & U.S.A: Routledge.

- Habermas, Jurgen. ۱۹۸۱, The Theory of Communicative Action. Tr. Thomas McCarthy, U.S.A: Beacon Press.

- Habermas, Jurgen. ۱۹۹۰, The Philosophical Discourse of Modernity.

- Husserl, Edmund. ۱۹۶۰, Cartesian Meditation: An Introduction to Phenomenology. Tr. Dorion Cairns, Netherlands: Springer-Science + Business B.V.

- Jameson, Fredrick. ۱۹۹۱, Postmodernism, or, The Cultural Logic of Late Capitalism. U.S.A: Duke University Press.

- Lucacs, Georg. ۱۹۷۱, The Theory of the Novel. Tr. Anna Bostock, U.S.A: The Mit Press.

- Lyotard, Jean-Francois. ۱۹۸۴, The Postmodern Condition. U.K: Manchester University Press.

- Miller, Paul Allen. ۲۰۰۷, Postmodern Spiritual Practices, U.S.A: Ohayo State University Press.