فرهنگ امروز: مرکز پژوهش های زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز با همکاری انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و انجمن ترویج زبان و ادب فارسی استان فارس مراسم رونمایی و نقد کتاب «بیدل و افسون حیرت» اثر کاووس حسن لی مدیر مرکز حافظ‌شناسی و استاد دانشگاه شیراز را در فضای مجازی برگزار کرد.
در این برنامه که چهارشنبه هشتم تیرماه برگزار شد حسن بلخاری رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، بهادر باقری استاد دانشگاه خوارزمی، محمد رضا ترکی استاد دانشگاه تهران و مهدی محبتی استاد دانشگاه زنجان سخنرانی کردند.
درپایان این برنامه نیز کاووس حسن لی طی سخنان کوتاهی از برگزار کنندگان و استادان حاضر دربرنامه قدردانی کرد.
مهمترین بخش های سخنرانی استادان حاضر در این برنامه را می خوانید.
تأثیر پذیری«بیدل» از «ابن عربی»
حسن بلخاری؛ رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی: جناب استاد حسن لی در کتاب «بیدل و افسون حیرت» در مواقع و مواضع مختلف، به عنوان منابع و مراجع موثر در اندیشه بیدل دهلوی – این بزرگ مرد و سردمدار سبک هندی و پارسی گوی سبک هندی – اشاره کرده‌اند که از جمله این منابع و مراجع، آراء عارف بزرگ جناب محی الدین ابن عربی است.
از نظر جناب حسنی لی اینکه بیدل در موارد مختلف به وحدت وجود و وحدت شهود اشاره می کند نشان از تأثیر پذیری او از آراء ابن عربی دارد. مثلاً به این ابیات توجه نمایید:
به تو نقش صحبت ما، چقدر بجا نشسته
توبه ناز و ما درآتش، تو به خواب وما نشسته
سرو برگ جرآت دل به ادب چرا نسوزد
که سپند هم به بزمت زتپش جدا نشسته
چه قیامت است یارب به جهان بی‌نیازی
که ز غیب تا شهادت همه جا گدا نشسته
چه نهان، چه آشکارا نبری خیال وحدت
که زدیده تا دل اینجا همه ما سوا نشسته
مرو ای نگه به گلشن که به روی هر گل آنجا
ز هجوم چشم شبنم عرق حیا نشسته
چو عدو زند دو زانو نخوری فریب عجزش
که به قصد جان تفنگی به سر دو پا نشسته
همه امشبت مهیا تو در انتظار فردا
نکنی‌که نقش وهمت ز امل‌کجا نشسته
به رهی‌که برق تازان همه نقش پای لنگند
به‌کجا رسیده باشم من بی‌عصا نشسته
به هزار خون تپیدم‌که به آبله رسیدم
چقدر بلند چیند سر زیر پا نشسته
هوس کلاه شاهی ز سرت برآر بیدل
به چه نازد استخوانی که بر او هما ن
جناب بیدل در بیت چهارمین غزل:
چه نهان، چه آشکارا نبری خیال وحدت
که زدیده تا دل اینجا همه ما سوا نشسته
قطعاً این ابیات اشاره به بحث بسیار مهم جناب ابن عربی در باب خیال دارد که: «العالم کله خَیال» .
می دانید که جناب ابن عربی قهرمان بی نظیر بحث «خیال» در حکمت و تمدن اسلامی است و نظریه‌پردازی عظیم او در باب خیال و تخیل که البته ریشه در عظمت سترگ کار بزرگانی چون فارابی و ابن سینا دارد، بسیار مهم است. (بحث ابن عربی در خیال منفصل ، حضرت چهارم از حضرات خمس؛ حضرت خیال یا عالم مثال یا حضرت مثال و بعد خیال متصل به عنوان قوه‌ای از قوای ادراکی نفس و رویکرد بدیعی که در باب خیال دارد یک بحث بسیار مفصلی است). در کتاب مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی به طور مفصل درباب آراء جناب ابن عربی صحبت کرده ام.
اما کاربرد وسیع «خیال» در اشعار بیدل و بعد نوع مفهوم شناسی که در این کاربرد وجود دارد به نحو جامع و کامل بیانگر آن است که او در مسئله خیال از دیدگاه ابن عربی به ویژه از این جمله: «العالم کله خَیال» کاملاً متأثر بوده است . چون در موارد مختلف از این مهم بحث می کند و جهان را رویا و خیال می‌داند. البته این بحث را باید به تفصیل در اندیشه ابن عربی باز کرد و فقط اینجا به این مسئله اکتفا می کنم که خیال از یک سو قلمرویی است که صورت علمیه حضرت حق در آن ظاهر می شود و بعد به مرحله شهادت پا می گذارد و از سوی دیگر اگر همین خیال در نسبت با حق سنجیده شود آنگاه به تمامی «وهم» است. از این رو «خیال» در نسبت با حق سنجیده می شود. سنجش عالم نسبت به حق سبب وهمی بودن و خیالی بودن عالم می شود زیرا در تمامی هستی فقط یک وجود، وجود دارد و آن وجود «حضرت حق» است.
منابعی که جناب بیدل در تحقیقات خود دیده است و از طریق آن منابع با مسئله وحدت وجود و وحدت شهود آشنا شده بسیار مهم است. ما اندیشمندان بلندپایه ای را در تبیین وحدت وجود و وحدت شهود در شبه قاره داریم. از بعد از حضور میر سید علی همدانی – که ظاهراً خواهرزاده علاءالدوله سمنانی بوده است- در شبه قاره و بعد رواج گسترده اندیشه های عرفانی در شبه قاره، به ویژه بحث وحدت وجود و وحدت شهودی که برخی از حکمای ما مطرح کرده بودند؛ جناب علاءالدوله سمنانی بیشتر گرایش به وحدت شهود دارد تا وحدت وجود و در برخی موارد اختلافاتی که با جناب ابن‌عربی دارد بسیار مهم است که از طریق مکاتبات ایشان با عبدالرزاق کاشانی متوجه این امر می شویم. محتمل از سوی میرسیدعلی همدانی بحث وحدت شهود در هند پایه گرفته است. یعنی چیزی حدود ۲۵۰ سال قبل از ظهور بیدل.
نکته دیگر بحث اوپانیشادها است که از وحدت وجودی ترین کتب عالم است. به تعبیر مورخین، برخی از حکمای مسلمانِ هند گرایش به وحدت شهود پیدا کردند تا مبادا کلامشان تفسیر اوپانیشادها تعبیر شود.
البته هیچ جا نمی توان، در هیچ قلمروی از وحدت شهود سخن گفت و از امری که معادل یا به یک تعبیر، مقابل آن است سخن نگفت. در هر قلمرویی که وحدت شهود ریشه دوانده؛ یقینا وحدت وجود هم یکی از مباحث اصلی و بنیادی است که من در مقاله مفصلی نسبت این دو را با هم بحث کردم. این مقاله در مجله اندیشه دینی دانشگاه شیراز منتشر شده است. اما فقط این نبوده است که جناب بیدل را از بحث وحدت وجود و وحدت شهود سیراب کرده است و به همین معنا در دیوان اشعار و سایر آثار او تجلی پیدا کرده است. بلکه مثلاً جناب سید محمد گیسو دراز هم بوده است – یکی از عرفای بلند مرتبه در بحث وحدت وجود- یا جناب شیخ احمد سرهندی یا امام ربانی هم همینطور است ( بخش مهمی از رساله دکتری من مربوط به اندیشه جناب احمد سرهندی و آراء او در کتاب مکتوبات اوست)؛ این ها هم موثر بودند.
وقتی اواخر قرن یازدهم و اوائل قرن دوازدهم را که زمان حیات بیدل است – با مطالعه مجموعه منابع و مراجعی که درباب حکمت اسلامی در شبه قاره وجود دارد و رواج گسترده زبان فارسی- بررسی می کنیم به سادگی به این نکته می رسیم که بیدل در زمانی زندگی می کرده است که بحث وحدت وجود و وحدت شهود فوق العاده بارز، برجسته و بسیار عمیق در میان حکما و عرفای مسلمان شبه‌قاره مطرح بوده و آثار مهمی در این قلمرو به رشته تحریر درآمده بود.
با توجه به روحیه بسیار کنجکاو و بسیار عاشق مطالعه و تحقیق جناب «بیدل» رجوع ایشان به این منابع و خوانش و قرائت این منابع اسلامی غریب نیست. این رجوع و مطالعه و خوانش و اعتقادی که جناب بیدل به این مسئله پیدا می‌کند، سبب شده است که بازتاب این معنا در آثار او بسیار برجسته باشد.
یک شاعر هنگامی که یک معنا را در آثار مختلف خود بسیار تکرار می‌کند صرفاً به نحو بازتابی، این معانی را در آثارش متجلی نمی کند بلکه باید یک گرایش و اعتقاد و باوری نسبت به آنها وجود داشته باشد و این «باور» در اشعار و ابیات متجلی شود.
در این فرصت چند روزه که اثر جناب دکتر حسن لی را خواندم و منابع مختلف را دیدم و مستند به مطالعاتی که در رساله دکتری خودم داشتم، دقیقاً به این نتیجه رسیدم که از یک جهت وفور منابع در شبه قاره و از سوی دیگر خوانش این منابع توسط بیدل و مهمتر، اشعار و ابیاتی که بیانگر تقید و تعهد و گرایش و باور و ایمان جناب بیدل به مسئله وحدت وجود است، قابل اهمیت است. امیدوارم دیگر آثار جناب استاد حسن لی و دیگر بزرگان این عرصه در بیدل شناسی موثر باشد و این جریان مبارک امتداد داشته باشد.
سخن خود را با این غزل جناب بیدل دهلوی به پایان می برم:
دریای خیالیم و نمی نیست در اینجا
جز وهم وجود و عدمی نیست در اینجا
رمز دو جهان از ورق آینه خواندیم
جزگرد تحیر رقمی نیست در اینجا
عالم همه میناگر بیداد شکست است
این طرفه که سنگ ستمی نیست در اینجا
تا سنبل این باغ به همواری رنگ است
جزکج نظری پیچ وخمی نیست دراینجا
بر نعمت دنیا چه هوس هاکه نپختیم
هرچند غذا جز قسمی نیست در اینجا
برهم نزنی سلسله نازکریمان
محتاج شدن بی‌کرمی نیست در اینجا
گرد حشم بی‌کسی‌ات سخت بلند ست
از خویش برون آ علمی نیست در اینجا
ما بی‌خبران قافله دشت خیالیم
رنگ است به‌گردش، قدمی نیست دراینجا
از حیرت دل بند نقاب توگشودیم
آیینه‌گری کارکمی نیست در اینجا
بیدل من و بیکاری و معشوق تراشی
جز شوق برهمن، صنمی نیست در اینجا
گشودن شعر بیدل با دیگر اشعار او
بهادر باقری؛ استاد دانشگاه خوارزمی: آثار دکتر حسن‌لی عبارتند از: راهنمای موضوعی حافظ شناسی، کارنامه تحلیلی خیام‌پژوهی، گونه‌های نوآوری در شعر معاصر ایران، فرهنگ سعدی‌پژوهی، کارنامه توصیفی پژوهی. ایشان از جمله استادانی اند که هم در عرصه علمی- پژوهشی در صدر اند و هم حضور اجتماعی و جریان‌ساز و تاثیرگذاری دارند. دکتر حسن لی موسس مرکز سعدی‌شناسی و سال ها مدیر این مرکز بودند. همچنین مدیر و عضو هیأت مدیره مرکز حافظ شناسی از سال ١٣٧۵ تا کنون هستند.ایشان در گسترش زبان و ادبیات و فرهنگ فارسی ید طولایی دارند و وقت و زندگی خود را برای این فعالیت ها صرف کرده‌اند.
کتاب«بیدل و افسون حیرت» دارای یک مقدمه و چهار بخش است. مولف در مقدمه، به تحلیل و شرح اندیشه ها و اشعار بیدل پرداخته است. دویست صفحه از کتاب نیز به شرح واژه های ویژه اختصاص دارد و در بقیه کتاب (حدود چهارصد صفحه) چهل غزل از دیوان بیدل شرح و تفسیر شده است. سپس درباره اهمیت پرداختن به شعر بیدل سخن گفته است.
شعر بیدل در حوزه های گوناگون فرهنگی، معرفتی، فکری و زیبایی شناختی ظرفیت بسیار عظیمی دارد و ما آن را باید بخوانیم و بررسی کنیم و لذت ببریم. ضمن اینکه ما را با خویشاوندان دور و نزدیکمان در کشور های هندوستان، افغانستان و تاجیکستان پیوند می دهد که این از برکات سیر و سیاحت در شعر ارزشمند بیدل دهلوی است.
در این کتاب، دکتر حسن‌لی چهارده واژه ویژه و کلیدی را توضیح داده‌اند که حدود دویست صفحه از کتاب را در بر می گیرد. به این شکل که هر واژه کلیدی به شکل یک خوشه تصویری که بیدل از آنها استفاده کرده و مضامین شگفت‌انگیزی آفریده، توضیح داده شده است و در دل توضیح هر بیت، چندین بیت دیگر نیز قابل رویت است.
در کل در این کتاب، نه تنها شرح چهل غزل، که شرح و تفسیر صدها بیت بیدل دهلوی بیان شده است . واژه های پربسامدی مانند حیرت، آینه، شمع و برخی مفاهیم مانند هستی و عدم، عجز و افتادگی، وحدت وجود، اتحاد عاشق و معشوق و… این ها بنیادی ترین مصالح شعر بیدل اند که در این کتاب، به دقت شرح داده شده ا ند. روش دکتر حسن‌لی در این کتاب درون متنی است. یعنی گشودن شعر بیدل با دیگر اشعار او.
خوانشی ژرف نسبت به بیدل
محمد رضا ترکی؛ استاد دانشگاه تهران: بیدل دهلوی از شعرای دور افتاده ی سبک دور افتاده هندی‌ست که تا کنون کم به چشم ادیبان یا پژوهشگران ایران آمده‌است؛ به عبارتی بر خلاف تمام اهمیت‌های شعر و جایگاه او در تاریخ ادبیات ایران و شبه‌قاره هند، بدان چنانکه باید و شاید پرداخته نشده‌است. گرچه این روند رو به بهبودی ست.
اما شعر بیدل، خصوصا، دشواری هایی دارد که آن را حتی در سبک هندی، دورافتاده و دیریاب می‌کند؛ خیالات و معانی پیچیده، شگردهای زبانی و ایجازات در زمانی زبان، مباحث عرفانی و غیره.
کتب «بیدل و انشای تحیر»و «بیدل و افسون حیرت» از دکتر کاووس حسن‌لی قدمی در دست‌یازی به شعر بیدل و تمام دشواری‌هایش است. در این کتب بیدل با بیدل شکافته و یافته شده‌است و تلاش بر این بوده که خوانشی ژرف نسبت به بیدل ارائه شود.
ساده سازی شعر و اندیشه بیدل
مهدی محبتی؛ استاد دانشگاه زنجان: ناشناختگی و مهجور ماندن امروزه بیدل خطری جدی است. چرا که بیدل شاعری کم‌نظیر و تابوشکن در زمینه‌های انسان شناسی، جامعه شناسی و معرفت شناسی بوده است.
درحقیقت یکی از فواید کتاب دکتر حسن لی ساده‌سازی است. چرا که اگر خواندن اشعار سعدی قدم زدن در یک اتوبان صاف باشد خواندن اشعار بیدل قدم زدن در راهی کوهستانی و پر پیچ و خم است و این کتاب با زبان ساده خود به تسهیل شناخت این راه کوهستانی کمک بسیاری می‌کند.
همچنین مولف در این کتاب با دقت و مطالعه بسیار، شرح و توضیحی کامل بر مبنای اشعار و اطلاعات تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و … را به رشته تحریر درآورده است.
منبع: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی
نظر شما