به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا:
زبان سغدی یکی از زبان‌های ایرانی میانه شرقی است که در منطقه سغد (سغدیانا)، واقع در آسیای مرکزی (عمدتاً در ازبکستان و تاجیکستان امروزی)، از سده‌های پیش از میلاد تا حدود سده دهم میلادی رواج داشت. این زبان که از شاخه زبان‌های ایرانی شرقی و از خانواده زبان‌های هندواروپایی به شمار می‌رود، در دوره‌ای به‌عنوان زبان میانجی (لینگوا فرانکا) در مسیر جاده ابریشم نقش مهمی ایفا کرد و در تجارت، دیپلماسی و تبادل فرهنگی بین شرق و غرب تأثیرگذار بود. سغدی با الفباهای مختلف از جمله سغدی (برگرفته از آرامی)، مانوی و سریانی نوشته می‌شد و متون به‌جامانده از آن شامل اسناد دینی (مانند متون بودایی، مانوی و مسیحی)، نامه‌ها و قراردادهای تجاری است. این زبان پس از گسترش زبان‌های ترکی و فارسی در منطقه به‌تدریج از میان رفت، اما تأثیر آن بر زبان‌های بعدی مانند فارسی نو و ازبکی قابل‌توجه است.
سمیه مشایخ، دکتری فرهنگ و زبان‌های باستان از دانشگاه تهران است. عنوان رسالۀ دکتری او «مطالعۀ تطبیقی سه قصۀ سغدی با قصه‌های متناظر آنها به زبان سنسکریت» است که به راهنمایی دکتر زهره زرشناس از آن دفاع کرده است. همچنین مترجم کتاب کفالایای قیطی است. کفالایا یکی از کتب منسوب به مانی است، که در جهت شناخت و آشنایی با شریعت مانوی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در گفتگو با وی مطرح شد:
به عنوان اولین پرسش بفرمایید که زبان سغدی چه ویژگی‌های زبانی، دستوری یا آوایی خاصی دارد که آن را از دیگر زبان‌های ایرانی میانه متمایز می‌کند؟
نام سغد، به صورت sugda- و suguda- در کتیبه‌های هخامنشی به عنوان ایالتی از امپراتوری هخامنشی آمده است. این نام در کتیبه‌های ایلامی به صورت šu-ug-da و در کتیبه‌های اکّدی به صورت su-ug-du ثبت شده است و اشاره به ساتراپی یا همان شهربان‌نشین سغدیانه دارد، که مرکز آن حدود شهرهای سمرقند و بخارا در ازبکستان امروزی است. در واقع بر اساس اسناد تاریخی پیش از آنکه با زبان سغدی آشنا شویم، با ملت «سغد» آشنا می‌شویم که نهایتاً در سدۀ چهارم پیش از میلاد، توسط اسکندر مقدونی تسخیر می‌شوند اما حیات آنها تا دوران اسلامی ادامه داشته‌است.
زبان سُغدی، از زبان‌های ایرانی میانه شرقی است که در دوره‌های مختلف تاریخی در منطقه سُغد (بخشی از فرارود، شامل شهرهای سمرقند و بخارا) رایج بوده است. ویژگی‌های ۱- خطی، ۲- آوایی، ۳- دستوری، ۴- واژگانی، ۵- گویشی این زبان را از دیگر زبان‌های ایرانی میانه، مانند پهلوی (ایرانی میانه غربی) و ختنی (ایرانی میانه شرقی)، متمایز می‌کند. در مجموع می‌توان چنین عنوان کرد که:
زبان سغدی یک زبان ایرانی میانه شرقی است که با حفظ برخی ویژگی‌های کهن‌تر، تأثیرات زبانی متنوع، و ساختار آوایی و دستوری خاص، از سایر زبان‌های ایرانی میانه متمایز می‌شود.
آثار و خط: آثار مکتوب بازیافته از زبان سغدی را بر حسب موضوع به دوگروه دینی و غیر دینی تقسیم می‌کنند. آثار دینی که در طول جادۀ ابریشم به ویژه ناحیه تورفان و یکی از غارهای هزار بودا در دون هوانگ به دست آمده‌اند را به سه گروه: متن‌های سغدی بودایی به خط سغدی، متن‌های سغدی مانوی که به خط مانوی و متن‌های سغدی مسیحی که به خط سریانی نوشته‌شده‌اند تقسیم بندی می‌کنند. آثار غیر دینی شامل سکه‌ها، سنگ‌نبشته‌ها، نوشته‌های روی اشیای سیمین، منسوجات، سفالینه‌ها و مدارکی که در تاریخ‌های مختلف در مکان‌های مختلف نوشته شده‌اند تقسیم‌بندی می‌شوند.
ویژگی آوایی: با توجه به اینکه زبان سغدی یک زبان مُرده است، واج‌های سغدی بر پایایۀ آواشناسی تطبیقی و بازسازی واج‌ها تنظیم شده اند. در نتیجه ارزش آوایی برخی آواها صرفاً نظری و بر اساس حدس و گمان بوده. برای هر کلمه، صورت‌های حرف‌نویسی transliteration و آوانوشت transcription ارائه می‌شود.
ویژگی‌های دستوری: اسم در زبان سغدی دارای سه شمار (مفرد، جمع و چند شمار numerative(یعنی اسمی که بلافاصله به دنبال یک عددی بیاید، خواه ۲ باشد یا بیشتر) و سه جنس( مذکر، مونث و خنثی ( شماری معدود برای صفات)) است که در شش حالت صرفی: نهادی nominative، رایی Akkusative، برایی- وابستگیdative- genetive ، دری locative، بایی- ازی instrumental- ablative، و ندایی vocative صرف می‌شود، این ویژگی در زبان فارسی میانه غربی و پهلوی اشکانی وجود ندارد. این ویژگی‌ها بازمانده از صرف اسم در زبان‌های ایرانی باستان هستند. فعل در زبان سغدی، دارای دو بُن یا مادۀ مضارع و ماضی است. افعال هر ماده بر اساس شخص( اول، دوم، سوم) و شمار (مفرد و جمع) و در دو باب معلوم و میانه صرف می‌شوند. به طور کلی، در صرف ماده‌های مضارع سغدی، صرف باب معلوم، جدا از پایانۀ صرفی منفرد، جانشین صرف باب میانۀ(middle) ایرانی باستان شده است.
زبان سغدی در میان تمامی زبان‌های ایرانی میانه، به سبب داشتن بیشترین شکل‌های بیان کردن زمان های (tense) گوناگون، وجه (mood) و نمود (aspect) ممتاز است.
ویژگی‌های واژگانی: در ادبیات سغدی بودایی، سغدی مانوی و سغدی مسیحی، بسیاری از اصطلاحات بیگانۀ هندی، ایرانی غربی و سریانی دیده می‌شود، که در زبان سغدی بومی وجود ندارند. بطور مثال«̓ š ̓r w k» به معنی «سرود، بیت» برگرفته از واژۀ śloka- از زبان سنسکریت است. باید توجه داشت که منابع اصلی این واژه‌ها از زبان هندی میانه وارد زبان سغدی شده است. همچنین واژگانی از زبان‌های ایرانی میانه، یعنی فارسی میانه و پهلوی اشکانی و بلخی وارد زبان سغدی شده‌اند. لازم به ذکر است زبان‌های چینی و تُرکی به رغم تماس نزدیک با زبان سغدی، واژگان دخیل اندکی در زبان سغدی دارند.
گویش: تفاوت‌های اندک موجود در میان دست‌نوشته‌های (مانوی، بودایی، مسیحی) را می‌توان بازتاب گویش‌های اجتماعی و محلی دانست. اما پژوهشگران هنوز موفق به عنوان گویش‌های جداگانۀ زبان سغدی نشده‌اند.
زبان سغدی در چه دوره تاریخی و در چه جغرافیایی به عنوان زبان اصلی یا میانجی کاربرد داشته است؟
زبان سغدی میانه، که در متن‌های سغدی به صورت sγwδy ̓ w zβ ̓ k که احتمالاً به صورتsuγuδyāu zβā تلفظ می‌شده است، در منطقۀ سغدیانه صحبت می‌شده. زبان سُغدی در دوره ایرانی میانه، یعنی تقریباً از قرن اول میلادی تا قرن نهم / دهم میلادی، در منطقه سُغد بخشی از فرارود، شامل شهرهای مهمی مانند سمرقند، بخارا، پنجکنت و تاشکند، به‌عنوان زبان اصلی مردم سغد و همچنین به‌عنوان زبان میانجی تجاری در سراسر جاده ابریشم رواج داشته است. حوزۀ جغرافیایی آن دربرگیرندۀ ناحیه‌ای در امتداد درۀ زرافشان و کشکه دریا است که بخشی از ازبکستان و تاجیکستان امروزی محسوب می‌شود.
بازرگانان سغد، در امتداد جادۀ ابریشم، میان چین و غرب نقشی فعالی در بازرگانی و داد و ستد داشتند و سغدیان از دیرباز بر فرهنگ‌ها تاثیرگذار بوده‌اند. قرن ۱ تا ۸ میلادی را می‌توان دورۀ رونق زبان سغدی دانست. زبان اصلی مردم، در این دوره، سغدی بوده. همچنین به‌عنوان زبان میانجی تجارت در آسیای مرکزی و شرق آسیا نقش داشته است. تاجران سغدی که در امتداد جاده ابریشم فعالیت می‌کردند، این زبان را به مناطق دوردستی مانند چین، تبت و مغولستان بردند.
نه تنها به دلایل تجاری بلکه با گشترش آیین مانویت و مسیحیت و در پی گریز از آزار و پیگرد دولت ساسانی، مانویان و مسیحیان از سدۀ سوم میلادی به بعد مدتی در آسیای مرکزی اقامت کرده و زبان سغدی را فراگرفتند و آثار خود را به زبان سغدی ولی به خط مانوی و خط سریانی مکتوب کردند. ایشان سپس به سوی شرقی‌ترین نقاط ترکستان چین و آن سوی مغولستان گریختند. از این رو ایشان خود از مروجان زبان سغدی محسوب می‌شوند.
از زمان امپراتوری هخامنشی سغدی‌ها با کتابت آشنا بودند. این سغدی‌ها بودند که بر نگارش ترکی باستان تاثیر گذاشتند و خط اویغوری (Uyghur ) با نفوذ خط سغدی برای کتابت ترکی باستان به کار رفته است.
چه دلایلی باعث کاهش استفاده و ناپدید شدن زبان سغدی به عنوان یک زبان زنده شد؟
با حمله اعراب به فرارود در قرن هشتم و گسترش زبان فارسی نو به‌عنوان زبان رسمی و فرهنگی، زبان سغدی به‌تدریج از نقش رسمی خود کنار رفت. زبان فارسی دری جایگزین سغدی شد. اما برخی عناصر سغدی وارد فارسی و دیگر زبان‌های محلی شدند. محمد بن احمد شمس‌الدین مقدسی در کتاب احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم در سدۀ دهم میلادی (چهارم ه.ق.) اذعان می‌دارد که سغد دارای زبان مخصوصی است که به زبان روستاهای بخارا شباهت دارد، باید در نظر گرفت که کاربرد زبان فارسی محدود به نواحی شهری بوده و این احتمال قوی است که تا سدۀ شانزدهم میلادی در روستاهای اطراف بخارا به زبان سغدی تکلم می‌شده است. زبان سُغدی به تدریج جای خود را به زبان‌های فارسی و ترکی داد و اکنون زبان یغنابی، که در درۀ یغناب در ناحیه زرافشان به آن تکلم می‌شود، تنها بازماندۀ زندۀ زبان سغدی است.
چه مواردی را می‌توان به عنوان بزرگ‌ترین چالش در رمزگشایی و ترجمه متون سغدی عنوان کرد؟
رمزگشایی و ترجمه متون سغدی با چالش‌هایی مانند: تنوع خط، تکه‌تکه بودن متون، کمبود منابع مقایسه‌ای، نبود زبان زنده برای تحلیل، تأثیر زبان‌های دیگر و دشواری ترجمه برای مفاهیم مذهبی و فرهنگی، مواجه است. با این حال، با استفاده از متون موجود، مقایسه با زبان یغنابی و تحلیل دستوری و واژگانی، پژوهشگران موفق شده‌اند بخش زیادی از زبان سغدی را بازسازی کنند.
خطوط مورد استفاده در نگارش زبان سغدی و تفاوت‌های آنها با هم چیست؟
به جز یک متن سغدی که به خط براهمی (از خطوط هندی باستان) نگاشته شده‌است. تمامی متون سغدی شناخته شده به سه خط سغدی نوشته شده‌اند.
این سه خط عبارتند از: خط سغدی ملّی یا (سغدی- اویغوری)، خط مانوی و خط سریانی یا (مسیحی- نستوری). هر سه نظام نوشتاری از خط آرامی نشأت گرفته و دارای ویژگی‌های مشترکی هستند. به طور مثال هر سه از راست به چپ نوشته می‌شوند و صامت نگارند. اما باید توجه داشت که هر یک نظام نوشتاری متفاوتی را دارند. متن‌های سغدی مانوی به خط مانوی نوشته می‌شدند. این خط برای متون مذهبی مانویان استفاده می‌شده و از نظر خوانایی و ثبت واکه‌ها بهتر از خط سغدی ملّی است. خط مانوی دارای این مزیت است که از املای تاریخی و هزوارش عاری است. متن‌های مسیحی به خط سریانی نگاشته‌شده‌اند و از املای تاریخی عاری هستند. اما خط سغدی، که خط ملی سغد به شمار می‌رود برای نوشتن تمامی این متون فارغ از گرایش مذهبی نیز به کار می‌رفته است. وجود هزوارش و املای تاریخی در خط ملی سغدی را می‌توان از دشوار خوان‌های این متن به شمار آورد. لازم به تذکر است که متون بودایی سغدی به خطی ملّی سغدی نوشته می‌شدند که در این صورت به آن خط سوترا ( Sūtra script)می‌گویند.
منابع اصلی برای یادگیری و مطالعه زبان سغدی و نحوه حفظ آنها چگونه بوده است؟
اگرچه زبان سغدی به‌عنوان یک زبان زنده از بین رفته است، اما متون مذهبی، اسناد تجاری، کتیبه‌ها و مطالعات دانشگاهی کمک کرده‌اند که این زبان برای پژوهشگران و علاقه‌مندان همچنان در دسترس باشد. امروزه برای یادگیری سغدی، منابعی مانند واژه‌نامه‌های علمی، مقالات دانشگاهی و زبان یغنابی بهترین گزینه‌ها هستند.
برای بازسازی بخش‌هایی از زبان سغدی که در متن موجود نیست از چه روش‌هایی استفاده می‌کنید؟
بازسازی بخش‌هایی از زبان سغدی که در متون موجود نیست، نیازمند رویکردهای تطبیقی و تحلیلی است. زبان‌شناسان با استفاده از چندین روش علمی، بخش‌های گمشده این زبان را استنتاج و بازسازی می‌کنند. مهم‌ترین این روش‌ها عبارتند از: ۱)- مقایسه با زبان‌های ایرانی هم‌خانواده؛ یکی از مهم‌ترین روش‌های بازسازی زبان سغدی، مقایسه آن با زبان‌های ایرانی دیگر، به‌ویژه زبان‌های ایرانی میانه و جدید است. مثلاً اگر یک واژه در متون سغدی از بین رفته باشد، می‌توان با مقایسه آن با معادل‌های پهلوی، احتمالاً شکل اصلی آن را بازسازی کرد.) ۲) - تحلیل ساختارهای دستوری بر اساس متون موجود: مثلاً اگر در یک متن سغدی صرف یک فعل نامشخص باشد، اما در متنی دیگر همان فعل به‌صورت کامل ظاهر شده باشد، می‌توان با قیاس، شکل کامل فعل را بازسازی کرد. ۳)- استفاده از وام‌واژه‌ها در دیگر زبان‌ها: زبان سغدی تأثیر زیادی بر چینی، زبان‌های ترکی و حتی فارسی داشته است. برخی واژه‌های سغدی که در متون موجود نیستند، ممکن است در این زبان‌ها باقی مانده باشند. ۴)-بازسازی آوایی و تاریخی (روش تطبیقی در زبان‌شناسی تاریخی (، زبان‌شناسان می‌توانند با استفاده از روش‌های بازسازی زبانی، شکل اصلی واژه‌ها را حدس بزنند. این روش بر اساس تغییرات آوایی و قاعده‌مند در زبان‌های هم‌ریشه عمل می‌کند.۵)-بررسی کتیبه‌ها و متون جدید کشف‌شده؛ گاهی کشف یک متن جدید می‌تواند در بازسازی بخش‌های گمشده زبان کمک کند.
جدیدترین یافته‌ها یا پژوهش‌ها در مورد زبان سغدی چه بوده و چه تأثیری بر دانش ما داشته‌اند؟
تحقیقات اخیر در حوزۀ زبان سغدی، منجر به ابهام زدایی و شناخت بایسته‌ای از فرهنگ و زبان سغدی شده‌اند. بین سالهای ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۸ میلادی در سایت باستانی کُلتُبه، واقع در قزاقستان فعلی یک سری کتیبه به زبان سغدی حفاری شدند. این کتیبه‌ها که متعلق به سدۀ چهارم پس از میلاد هستند و از لحاظ زبان‌شناسی به صورت کهنه‌تری از زبان سغدی مکتوب شده‌اند. این کتبیه‌ها به حملۀ نظامی شهرهای کلیدی سغد، علیه گروه‌های عشایری شمالی اشاره دارند که ساختار کنفدراسیونی ایالت کانگ جو را که قبلاً در سوابق تاریخی چین ثبت شده بود، تأیید می‌کنند. فرهنگ کانگ جو 康居 سرزمینی بیان‌نشین بین دریاچۀ آرال و تیان‌شان (دریاچۀ بالخاش) بوده که از سدۀ اول پیش از میلاد تا پنجم میلادی در این ناحیه حکمرانی می‌کردند. برخی پژوهندگان ایشان را تخاری تبار می‌دانند. محقق برجسته، پروفسور نیکلاس سیمز ویلیامز از دانشکده مطالعات شرقی و آفریقایی (SOAS)، دانشگاه لندن، به همراه فرانتس گرنت، در این زمینه تحقیقات کلانی صورت داده است.
از سال ۲۰۰۳ الی ۲۰۲۰ محققان سه گور نوشتۀ دو زبانۀ چینی- سغدی را منتشر کرده‌اند. این گورنوشته‌ها اطلاعات سودمندی را دربارۀ برهم‌کُنش زبانی و فرهنگی میان سغدی‌ها و همتای چینی آنها در بازۀ مشخصی از زمان ارائه می‌دهد.
و به عنوان آخرین سئوال، به نظر شما مهم‌ترین پرسش بی‌پاسخ دربارۀ زبان سغدی چیست؟
هنوز پرسش‌های بیشماری دربارۀ زبان سغدی، بی‌پاسخ مانده‌اند. بطور مثال تحول زبان سغدی به زبان یغنابی و یا ریشه‌یابی زبان یغنابی میانه که متاسفانه از آن اطلاعاتی در دست نیست. و یا اینکه اگر گویش‌های مفروض گوناگونی در زبان سغدی وجود داشته است کدام یک از آنها نیای زبان یغنابی محسوب می‌شوند.
نظر شما