در ابتدای این نشست محمدرضا معینی، مدیر کمیته علمی نمایشگاه قرآن، اظهار کرد: در جلسه نخست این سلسله نشست‌ها نقاط قوت و ضعف این دایرةالمعارف بررسی شد و در جلسه دوم از لحاظ ساختار ترجمه و امانت‌داری در آن ارزیابی شد و در جلسه امروز، رویکرد مأخذشناسی آن مورد بحث قرار می گیرد.

مهرداد عباسی، از مترجمان دائرةالمعارف لیدن گفت: اگر بخواهیم رویکرد مطالعات قرآنی غرب را بسنجیم، قاعدتاً باید از قرون اولیه اسلام آغاز کنیم و تا به امروز بررسی کنیم اما به دلیل کمبود وقت ما دو قرن قبل را ارزیابی می‌کنیم. در این مدت آثاری که پدید آمده تماماً به زبان آلمانی نگاشته شده است و پایه مطالعات آکادمیک قرار گرفته است.

وی ادامه داد: انتشارات «بریل» در شهر لایدن ۳۰۰ سال است که به صورت تخصصی مطالعات قرآنی غربی را منتشر می کند. این دایرةالمعارف فقط یکی از چند دایرةالمعارف غربی درباره قرآن است و این ادعا را نداریم که با بررسی آن تمام جریان‌های غربی را در این باب تحت ارزیابی قرار داده‌ایم.

این پژوهشگر عنوان کرد: در خود غرب نیز چندین شیوه دایرةالمعارف‌نویسی وجود دارد. یکی از انتقاداتی که به این کتاب وارد شده است، این است که معارف تشیع را مورد توجه قرار نداده است. این انتقاد درست است، زیرا در غرب اسلام سنی را به عنوان جریان بزرگ اسلامی می‌شناسند. اساساً از نظر علمی یک دایرةالمعارف نمی تواند دربردارنده تمام زیرمجموعه های خود باشد.

این استاد دانشگاه گفت: جریان مطالعات قرآنی در غرب، محصول نقد کتاب مقدس بود. یعنی بعد از اینکه آنها کتاب مقدس را نقد کردند، با همان رویکرد سراغ نقد سایر کتب مقدس از جمله قرآن کریم رفتند. در کشور ما از سال ۱۳۶۰ تاکنون دو دایرةالمعارف اسلامی در حال تدوین هستند و تا حرف «خ» رسیده اند و جالب این است که به موازات هم پیش می‌روند و هرکدام دیدگاه های خاص خود را دارند. یکی از مشکلات ما در کشور در زمینه دایرةالمعارف نوشتن این است که زمان بسیار زیادی را وقف این کار می کنیم ولی در غرب یک بازه زمانی مشخص را معلوم می کنند و نواقص کار را در قالب تکمله چاپ می کنند.

عباسی یادآور شد: در این مجموعه مدخل هایی با عنوان «شیعه و قرآن» آمده است و از این نظر، عقیده شیعه، معتزلی و ... را بیان کرده است. اگر کلا ذکری از شیعه نمی شد، نقص این مجموعه محسوب می شد. همچنین از تفاسیر شیعه در قرون اول، از المیزان، تفسیر نمونه و کتاب آیت‌الله معرفت ذکر کرده است. بخشی از این مشکل به خود ما بر می گردد که نتوانسته ایم نظرات خود را به زبان های مختلف بیان کنیم. به هر میزان که اندیشمندان ما به زبان عربی مطلب نوشتند، انعکاس بهتری یافته است. حقیقت آن است که ما در حوزه علوم قرآن اساتیدی را نداریم که به زبان عبری، سریانی، آرامی و ... مسلط باشند.

این استاد دانشگاه بیان کرد: وقتی علم به حدی برسد که انباشتی از پژوهش ها ایجاد شود می توان به بخش مدخل نویسی ورود پیدا کرد. وقتی ما مدخل های این دایرةالمعارف را می بینیم، مشاهده می کنیم که هنوز بسیاری از آنها برای ما کاملاً نو هستند و برای اولین بار به زبان فارسی ترجمه می شوند. از این نظر ما هنوز نیاز داریم با این مدخل ها آشنا شویم و ترجمه آنها، مقدمه تالیف‌های جدید است. واقعیت این است که در فضای کنونی ما هنوز نیازمند ترجمه اطلاعات هستیم. هدف از ترجمه این دایرةالمعارف این نیست که بگوییم مطالب آن کاملا درست یا غلط است بلکه هدف آشنایی با مطالب جدید است.

محمود کریمی، سخنران دیگر این نشست بود که با اشاره به نقاط قوت این مجموعه اظهار کرد: پیش از این هیچ دائرةالمعارف قرآنی به زبان فارسی نوشته نشده بود. ما از این طریق به صورت مستقیم با آرای غربی‌ها آشنا می‌شویم. اگر این کار نشود، این مطالب به صورت مقالات غربیها و با تغییرات به دست ما می رسد.

وی ادامه داد: این کتاب مدخل های میان رشته ای با محوریت قرآن کریم را مورد اشاره قرار داده است. مطالعه این اثر ما را با گفتمان غربی در خصوص مطالعات قرآن آشنا می کند. اینگونه نیست که تمامی شبهات غربی ها حاصل از عناد ورزی باشد بلکه در مواردی به منابع تاریخی ما رجوع کردند و پاسخ درست را نیافتند. نویسندگان این آثار زحمت یادگرفتن زبان عربی را به خود دادند و وارد کتابخانه های کشورهای اسلامی شدند و نسخ خطی ما را که چندین دهه است خاک بر روی آن آنها را پوشانده بود، تورق کردند. از این جهت کار آنها قابل تقدیر است و  محققان ما باید در این امور اهتمام بیشتری داشته باشند.

این استاد دانشگاه ضمن انتقاد از عدم ترجمه مقالات قرآنی محققان به زبان انگلیسی توضیح داد: متاسفانه با وجود حجم انبوه مقالات و پایان نامه های قرآنی در کشور ما، یا چکیده این مقالات به زبان انگلیسی ترجمه نمی شود و یا در صورت ترجمه، به دست محققان غربی نمی رسد. اساتید ما نوعا زبان انگلیسی را نمی دانند و در ارتباط با محققان غربی به مشکل برمی خوردند.

وی با اشاره به نقاط ضعف این دائرةالمعارف تصریح کرد: در مواردی مانند قصص قرآن یا مسائل تاریخی، نویسندگان که بیشتر یهودی هستند، نگاه کتاب مقدس را بر نگاه قرآن ترجیح دادند. همچنین نگاه آنها در پژوهش، تاریخی یا زبان‌شناختی است. این رویکرد شاید در مسائل تاریخی جوابگو باشد اما در مسائل اعتقادی کارآمدی لازم را ندارد. در مسائل اعتقادی باید از نگاه قرآن به قرآن یا ارجاع مسائل به قرآن و سنت استفاده کرد. در این کتاب اکثر موارد را به فرهنگ عرب آن زبان استناد می دهند. البته در مواردی متاسفانه منابع ما دارای احادیث یا تفاسیر نامعتبر هستند که باید اندیشمندان در این خصوص روشنگری کنند وگرنه دیر یا زود با استناد به همان ها به سراغ خود ما می آیند.

وی تصریح کرد: این کتاب مدخل‌ها را برای نخستین بار به زبان انگلیسی آورده است و کار را برای انگلیسی زبان‌ها ساده کرده است، ولی در عوض در مواردی واژه دقیق انتخاب نشده است. مثلا دربحث آیات متشابه، از لفظ ابهام استفاده شده است که منطبق با معنای صحیح قرآنی آن نیست.