به گزارش فرهنگ امروز به نقل از دبا؛ به مناسبت سی امین سالگرد تاسیس و فعالیت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، از تعدادی از دانشمندان و محققان خواسته شد درباره این مرکز و آثار محققانه منتشره توسط آن اظهار نظر کنند. استاد دکتر احسان یارشاطر دانشمند نامور معاصر از نخستین کسانی بود که در این باره یادداشتی نوشتند و ارسال کردند.

دکتر احسان یارشاطر متولد ۱۴ فروردین ۱۲۹۹ در همدان است. او بنیانگذار مرکز مطالعات ایرانشناسی و استاد بازنشسته مطالعات ایرانی در دانشگاه کلمبیای نیویورک است. نخستین ایرانی است که پس از جنگ جهانی دوم در آمریکا به مرتبه استادی رسید. استادیارشاطر همچنین بنیانگذار و سرویراستار دانشنامه ایران و اسلام بوده است که پیش از انقلاب اسلامی ایران در تهران منتشر می شده است. او سپس دانشنامه ایرانیکا  را در دانشگاه کلمبیا بنیاد نهاد که مجلدات متعددی از آن تا کنون منتشر شده است و از ابتدای دهه ۱۹۷۰تا كنون نزدیک به ۴۰ ویراستار و بيش از۳۰۰ نویسنده از سراسر آمریکا، اروپا و آسیا با آن همکاری داشته‌اند.  او همچنین از بنیانگزاران بنگاه ترجمه و نشر کتاب در تهران بوده است و دهها اثر ممتاز زیر نظر او در این مؤسسه منتشر شده است. دکتر یارشاطر ویراستاری سه مجلد از تاریخ ایران کمبریج را هم به عهده داشته‌ و طراح شانزده جلد کتاب تاریخ ادبیات ایران و ويراستار بعضي از مجلدات آن است.متنی را که در زیر می خوانید یادداشت دکتر احسان یارشاطر درباره مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی است:

دائرة المعارف بزرگ اسلامی و مرکزی که آن را به طبع می رساند به نظر من مهمترین تاُسیسی است که در جمهوری اسلامی در رشته علوم انسانی بوجود آمده است، تاسیسی که می تواند موجب مباهات هر ایرانی باشد.  تاثیر آن در اشاعه اطلاعات درباره ایران و تاریخ و فرهنگ آن و پیشبرد ایرانشناسی بیش از هر موسسه خصوصی دیگری بوده است.  این مرکز که در طی سالیان گذشته توسعه ای بیش از حد انتظار داشته است نتیجه همت والا و حسن تدبیر و مدیریت موثر جناب آقای کاظم موسوی بجنوردی، رئیس مرکز و مدیر دائرة المعارف بزرگ اسلامی، بوده است.  حتی اطلاعی اجمالی از روش کار، تشکیلات، کتابخانه مرکز و دانشمندانی که به تهیه و تنظیم مطالب دائرة المعارف بزرگ اسلامی پرداخته یا می پردازند موجب تحسینی عمیق و کم نظیر است.

دائرة المعارف بزرگ اسلامی که به زبان فارسی انتشار می یابد و هم زمان ترجمه عربی و ترجمه ملخص انگلیسی آن نیز منتشر می شود همه ضوابطی را که دائرة المعارف های بزرگ دنیا در کشورهای پیشرفته رعایت می کنند بکار می برد. از این ضوابط می توان بخصوص به پایبندی به تحقیق دقیق مطالب مقالات بصورتی کاملاً علمی با پرهیز از مبالغه و بدون راه دادن به حب و بغض و رعایت بیطرفی در ایراد مطالب را نام برد. نکته مهم دیگری در این زمینه استناد دائرة المعارف بزرگ اسلامی به منابع کتبی و دوری جستن از ذکر مطالبی نامستند است.  به دست دادن منابع اطلاع با ذکر سال و محل چاپ و شماره صفحه یا صفحات هر منبع از خصوصیات دیگر دائرة المعارف بزرگ اسلامی است.

آنچه کار گردانندگان دائرة المعارف بزرگ اسلامی را کمی دشوار می کند شمول فوق العاده آن است. این دائرة المعارف به عالم اسلام از اندونزی تا مراکش و آمریکای شمالی ناظر است.  طبعاً یافتن متخصص برای تالیف مقالاتی که مربوط به کشورهایی دور از ایران مثل بنگلادش و مالزی، و اسلام در برخی کشورهای آفریقای و یا در میان سیاهان ایالات متحده، گاه غیرممکن و ناچار اکتفا به منابع دست دوم است. ولی روشی که دائرة المعارف بزرگ اسلامی برای تالیف مقالات برگزیده است و مبتنی بر جمع آوری منابع و قرار دادن آن ها در اختیار کسی که مقاله به امضای او منتشر می شود موجب می شود که حتی اگر موضوع مقاله ای جزء مطالبی نباشد که مولف در آن ها تخصص دارد، جمع آوری منابع و استفاده از آن ها، مقاله قابل قبولی به دست می دهد. به هر حال چون تمرکز عمده دائرة المعارف بزرگ اسلامی بر کشورهای فارسی زبان است این دشواری با استفاده از تحقیقات دست اول دانشمندان غیر ایرانی حل می شود.

انتشار ترجمه انگلیسی دائرة المعارف بزرگ اسلامی اقدامی بسیار بجا و سودمند است و فوائد زحماتی را که برای تدوین دائرة المعارف بزرگ اسلامی کشیده می شود عام می کند. انتشار این ترجمه کار ساده ای نیست.  حروفچینی آن، نقل کلمات فارسی و عربی به الفبای انگلیسی و تصحیح نمونه های مطبعی مقالات همه محتاج دقت نظر فوق العاده است. سال های بسیار بلکه بیش از یکی دو قرن ما ایرانیان از علم و ابتکار و تحقیق مردم مغرب زمین سود جسته ایم، حال با انتشار تحقیقات ایرانی به زبان انگلیسی در ترجمه انگلیسی دائرة المعارف بزرگ اسلامی نوبت آن بتدریج فرا می رسد که طالبان علم در مغرب زمین از تحقیقات دانشمندان ایرانی سود بجویند.

در ایران چندین بار کسانی به خیال انتشار دائرة المعارف افتاده اند، ولی عموماً در همان مراحل مقدماتی از کار باز مانده اند و مشکلات گوناگون چنین اقدامی مانع ادامه کار آن ها شده است. باید سپاس داشت که کاری چنین عظیم در کف با کفایت مدیری مصمم و توانا که حسن تدبیر و کفایتش او را مدیری استثنائی و موفق می سازد قرار گرفته است که نه تنها با وجود همه مشکلات انتشار دائرة المعارف بزرگ اسلامی را ادامه داده است، بلکه روز به روز بر وسعت و فایده آن نیز افزوده است.

من برای اعتمادی که دانشمندان و اهل کتاب در ایران نسبت به دائرة المعارف بزرگ اسلامی و مدیر آن پیدا کرده اند نظیری نمی شناسم، چه افراد عالم و خبیری که عمری را در کسب دانش و فراهم آوردن کتابخانه ای صرف کرده اند وقتی قدم های پیک اجل را نزدیک دیده اند با کمال میل و رغبت همه کتابخانه و اسناد خود را به کتابخانه دائرة المعارف بزرگ اسلامی سپرده اند. چه، مطمئن بوده اند که در مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی کتابخانه آن ها بی فایده نخواهد ماند و با این اطمینان با خاطری آسوده کتابخانه و اسناد خود را در اختیار مرکز قرار داده اند.  کافی است به یاد بیاوریم که ایرج افشار و عبدالحسین زرکوب و محمد جواد مشکور و ماهیار نوابی و بسیاری دیگر چنین کرده اند.

دائرة المعارف بزرگ اسلامی از یک سو از بهترین دانشمندان ایران درعلوم انسانی مثل زنده یادان احمد تفضلی، عبدالحسین زرین کوب و ایرج افشار و دانشمندان عالیقدری مانند صادق سجادی، نصرالله پورجوادی، محمود امید سالار، بدرالزمان قریب، ژاله آموزگار، جلال خالقی مطلق دانشمندان متعدد دیگری که غالباً عضو شورای عالی علمی دائرة المعارف بزرگ اسلامی و یا روسای بخش های مختلف آن هستند سود برده است و هم مکتبی برای تربیت دانشمندان جوانی که آماده آموختن بوده اند بوده است؛ و  از این لحاظ مانند بهترین دانشگاه ها و گاه برتر از آن ها بوده است.

باید بگویم که در میان همه دانشمندانی که فهرست آن ها در آغاز هر مجلد آمده و در تالیف مقالات شرکت کرده اند جای استادان فاضل احمد مهدوی دامغانی و محمد رضا شفیعی کدکنی برای من خالی است.  

چه بسیار انسان در ایران از کسانی که در قصد خیری توفیق نیافته اند می شنود بی توفیقی خود را نتیجه اعمال یا مخالفت یا عدم مساعدت دیگران یا دولت و یا نتیجه فقر منابع مالی شمرده اند. اقدام و توفیق بی نظیر جناب آقای کاظم موسوی بجنوردی نشان می دهد که آنجا که همتی بلند با تفکری صحیح و تدبیری درست تواُم شود می توان شاهد مقصود را در آغوش گرفت.

احسان یارشاطر،

دانشگاه کلمبیا