فرهنگ امروز/ میثم خسروی*:

منطق صوری در اتحاد جماهیر شوروی‎ سوسیالیستی داستانی مفصل و پرماجرا داشت و به ‎تناوب چند بار ممنوع و مجاز شد. بر اساس نظرات انگلس و لنین، منطق دیالکتیکی هگل تنها منطق راستین به شمار می‎آمد که می‎توانست بازتابی از حرکت جهان باشد و منطق صوری، دانشی بورژوایی و در خدمت بهره‎کشی از کارگران تلقی می‎شد؛ ازاین‌رو، آموزش آن در مدارس و دانشگاه‎های شوروی ممنوع بود. استالین باوجود اینکه نظر روشنی در منطق نداشت، اما نجات‎بخش آن گردید و در زمانۀ او دو بار حکم به آزادی تدریس آن شد. متن حاضر آشفتگی و سرگشتگی متفکران و هیئت حاکمۀ شوروی دربارۀ منطق صوری در نیمۀ نخست قرن بیستم میلادی را روایت می‎کند.

منطق پیش از انقلاب اکتبر

از نظر هگل منطق صوری ایستا و نتایج آن کاذب و نادرست بود. هگل منطق را امری تاریخی و انسانی می‎پنداشت که در بهترین حالت باید بازتابندۀ حرکت و پویایی جهان باشد؛ از طرفی موضوع نظام منطق ارسطویی جزئیات بود، اما از نظر هگل منطق باید از کلیات شروع کند. منطق هگل که در ۳ جلد کتاب دانش منطق او ترسیم و در حدفاصل سال‎های ۱۸۱۶-۱۸۱۲ میلادی منتشر شد، هیچ شباهتی به منطق سنتی نداشت و منطق دیالکتیک نامیده شد. مارکس علاقه‎ای به منطق صوری ارسطویی نداشت و در میان آثار او نشانه‎ای از دل‎مشغولی بدان یافت نمی‎شود و منطق هگل را هم رازورزی می‎خواند. استفادۀ مارکس از دیالکتیک نیز در سطح روش بوده، درحالی‎که هگل صراحتاً استفاده از دیالکتیک به‌مثابه قواعد بیان امر واقعی را نمی‎پذیرفت. به تعبیر ‎دیگر، از نظر السدر مک‎اینتایر، مارکس در چارچوبی بر مبنای جناح چپ تفکر هگلی می‎اندیشید و هگلیان جوان یا چپ برخلاف راست‎کیشان این مسلک در میان کتاب‎های هگل به پدیدارشناسی روح بیش از دانش منطق اهمیت می‎دادند. اگر هگلیان پیر یا راست، منطق دیالکتیکی دانش منطق را پیش‎نیاز فهم پدیدارشناسی روح تلقی می‎کردند که بر قیاس نسبت بین منطق و فلسفۀ مشائی نوعی جنبۀ پیش‎نیاز و ابزار داشت، هگلیان چپ چندان وقعی به دانش منطق نمی‎نهادند.

به نظر می‎رسد نخستین تلقی رسمی دولتی شوروی از منطق مبتنی بر آرای انگلس در کتاب دیالکتیک طبیعت او باشد؛ در این کتاب انگلس قرائتی از منطق دیالکتیک هگل ارائه داد که به‌هیچ‌وجه با دستگاه فکری هگل سازگار نیست. اما انگلس منطق هگل را به قوانین ساده‎ای تقلیل داد و مدعی شد برخلاف هگل که از موضعی ایدئالیستی این قوانین را از عقل استخراج کرده، او قوانین موصوف را از طبیعت و جامعه استنتاج و به‌زعم خود جانشین منطق صوری نموده است. لنین نیز منطق صوری را علامت مشخص منشویسم تلقی می‎کرد که استنتاج‎های منطقی و صوری آن منجر به سفسطه می‎شود.

منطق پس از انقلاب اکتبر

انگلس و لنین چنان به منطق صوری بد و ناسزا گفتند که دیگر هیچ جایی برای آموزش آن در مدارس و دانشگاه‎های اتحاد جماهیر شوروی باقی نماند. طبق قرائت رسمی حکومت شوروی، منطق صوری همواره سلاح برنده‎ای در دستان طبقات بهره‎کش حاکم و دژی برای تاریک‎اندیشی بود. دائره‌المعارف بزرگ شوروی که به سال ۱۹۳۶ منتشر شد، منطق صوری را چنین توصیف کرد:

«منطق صوری صورتی متافیزیکی از تفکر است، پایین‌ترین مرحله در پیشرفت معرفت بشر که توسط دیالکتیک به‌عنوان عالی‎ترین صورت تفکر جایگزین شد. ... منطق صوری، چنان‌که دیده‎ایم، در دیالکتیک نمی‎گنجد، اما با آن جایگزین شده، دیالکتیک آن را رد کرده و بر آن فائق می‎آید. ... ماتریالیسم دیالکتیک که عالی‎ترین محصول کنش علمی انقلابی و تولیدی پرولتاریا است، به‌عنوان سلاح نیرومندی در نزاع جریان‎های مختلف در حزب به کار می‎رود، به عبارتی، منطق صوری بنیان روش‌شناختی انحرافات ضدلنینیستی در اتحادیۀ کل حزب کمونیست بود.»

فرهنگ مختصر واژگان فلسفی در سال ۱۹۴۰ نیز دربارۀ منطق صوری چنین گفت:

«قوانین منطق صوری مخالف با قانون منطق دیالکتیک است. منطق صوری برای قوانین و مقولاتی که به آن‌ها می‎پردازد و بر واقعیت آبجکتیو تطبیق نمی‎کند، تهی‎مایه، فقیر و موجز است.»

یکی از مخالفان اصولی منطق صوری، البته از موضع زبان‎شناسی، نیکولای مار زبان‎شناس رسمی معروف حزب کمونیست شوروی بود. از نظر مار، زبان ساختاری طبقاتی داشت که توسط ساختار زیربنایی اقتصادی جامعه تعیین می‎شد. از نظر مار «منطق صوری محصول تفکر طبقاتی و برآمده از طبقه‎ای است که آن را خلق کرده و توسط تفکر ماتریالیسم دیالکتیک پرولتاریا به سمت مزیتی افزون بر زبان هدایت می‎شود».

در ابتدای دهۀ ۳۰ میلادی، منطق صوری چنان آماج حملات دیالکتیسین‎های حزب بود که منطق‌دانان شوروی عنوان مقالاتشان را چنان تنظیم می‎نمودند که گویی محتوای آن نه منطق، بلکه مربوط به نظریۀ ریاضیاتی گروه یا مباحث بی‎خطر دیگر است. ازقضا این سال‎ها مقارن با شکوفایی منطق جدید یا منطق فرگه و بسط و توسعۀ آن توسط حلقه‎های نیوپوزیتیویست وین و برلین و اخلاف جریان‎های فلسفۀ تحلیلی در اروپا بود، اما جریان رسمی فلسفۀ شوروی به هر تلاش مبتنی بر منطق روی خوش نشان نمی‎داد؛ برای نمونه نویسنده‎ای به نام بروشلینسکی در رد مقالۀ «غلبه بر متافیزیک از طریق تحلیل منطقی زبان» نوشتۀ رودلف کارنپ عضو شاخص حلقۀ نیوپوزیتیویست وین که سعی کرده بود ملاکی منطقی برای پاک نمودن زبان از عبارات متافیزیکی ارائه دهد و نمونۀ مطالعاتی آن عباراتی از هایدگر بود، در مقاله‎ای به سال ۱۹۳۲ در نشریۀ رسمی فلسفۀ روسیۀ شوروی، کارنپ را به اندیشۀ متافیزیکی متهم و نقد او را نمونه‎ای از اسکولاستیک معرفی می‎کند که چون قادر به شناخت ریشه‎های اقتصادی و اجتماعی ایدئالیسم و متافیزیکی که در صدد نابودی‌اش برآمده، نیست، به‌جای توجه به مسائل مربوط به تسلط یک طبقه بر طبقات دیگر، از همۀ توان زرادخانۀ فرمول‎های سترون منطق صوری برای به دست دادن توهمی علمی استفاده می‎کند. از نظر بروشلینسکی موقعیت کارنپ چندان اصیل نبوده و محدودیت‌های بورژوایی در هر مرحله از تفلسف ضدمتافیزیکی او نمود دارد. اما نکتۀ قابل توجه آنجاست که کارنپ بااینکه عضو اصلی حلقۀ نیوپوزیتیویست وین بود، اما تمایلات سوسیالیستی داشت و توسط ارگان رسمی فلسفۀ شوروی چنین نواخته شد.

در سال ۱۹۴۶ کمیتۀ مرکزی حزب کمونیست بخش‌نامه‎ای صادر نمود که بر اساس آن تدریس منطق در دبیرستان‎های اتحاد جماهیر شوروی مجاز گردید، این امر موجب آشفتگی و سردرگمی در میان اندیشه‎ورزان شوروی شد. ای. آر. دی. ماتیاس که استاد بازنشستۀ ریاضی دانشگاه رنیون است و کارهای شاخصی در منطق و جامعه‌شناسی ریاضی، بالاخص مقالاتی در مورد ریاضیات بورباکی دارد، دلیل اصلی این امر را مرتبط با نظرات استالین، بالاخص کتابچه‎ای از او با عنوان «تاریخ حزب کمونیست اتحاد شوروی (بلشویک)- مبحث مختصر» که در سال ۱۹۳۸ منتشر شد، می‎داند. ماتیاس سخنرانی‎ای در فوریه ۱۹۸۷ در کلوپ پرن در پیتر هاوس دانشگاه کمبریج با عنوان «منطق و ترور» حول محور ریاضیات و منطق دیالکتیکی ایراد نموده که متن بازنویسی‌شدۀ آن قابل دسترسی در اینترنت است و تقریباً در دوثلث آن اطلاعات دست‌اولی از آشفتگی حزب کمونیست شوروی دربارۀ منطق صوری به دست می‎دهد.

در ۱۹۳۸، تاریخ حزب کمونیست اتحاد شوروی (بلشویک)- مبحث مختصر، توسط استالین و با تأیید کمیتۀ مرکزی حزب به چاپ رسید؛ این اثر تذکراتی در باب ماتریالیسم تاریخی و دیالکتیکی در بر دارد که می‎تواند پاسخ پرسش‎ها در رابطه با کاربردپذیری دیالکتیک در نظام شوروی تلقی شود. فیلپف دربارۀ این متن می‎نویسد:

«جای تعجب دارد که در سراسر متن هیچ نقدی از قوانین منطق صوری به چشم نمی‎خورد، نقدی که دیالکتیسین‎ها سابقاً اثبات دیالکتیک می‎پنداشتند. همچنین مسئلۀ دیگر عدم بررسی مفهوم حرکت است که در خدمت ماتریالیسم دیالکتیک به‌عنوان مبطل قوانین منطق صوری و به‌عنوان پلی برای قوانین دیالکتیک قرار داشت.»

در سال ۱۹۴۶ ویرایش دهم کتاب درسی منطق که در سال ۱۹۱۸ توسط پروفسور جی. آی. چلپانوف، منطق‎دان تزاری منتشر شده بود، توسط انتشارات ادبیات سیاسی مسکو تجدید چاپ شد. در همین سال کتاب منطق نوشتۀ استروگویچ چاپ و در آکادمی نظامی تدریس شد. کتاب‎های دیگری، یکی توسط و. الف. آساموس در ۱۹۴۷ و ویرایش متن استروگویچ در ۱۹۴۹ منتشر شد؛ این دو کتاب صورت‎ها و وضعیت‌های مختلفی داشتند. استروگویچ در کتابش نوشته بود که منطق بورژوازی مدرن شبیه همۀ شئون فلسفۀ بورژوازی، منحط و رو‎به‎زوال، دارای مشخصۀ طبقاتی و موجد فضایی است که نظام اجتماعی بورژوایی حفظ شود؛ او به دفعات زیاد از آثار مارکس، انگلس، لنین و استالین در این مسیر نقل‌قول کرد. کتاب آساموس کمتر بارِ سیاسی و ایدئولوژیک داشت، به همین دلیل رسماً توبیخ شد.

مسئلۀ آشتی میان منطق و دیالکتیک به‌صورت جدی شروع شد و مفسران ایده‎های حزب بلافاصله شروع به مواجهه با دیالکتیسین‎ها نمودند؛ بازسازی منطق صوری کلید خورد، دپارتمان‎های منطق جای خود را در دانشگاه‎ها باز کردند، بخش منطق در انستیتوی فلسفه آکادمی علوم تأسیس شد، معلمان منطق استخدام و کتاب‎های درسی منطق مجاز شدند و نشست‎هایی برای بحث دربارۀ نسبت دیالکتیک (منطق دیالکتیک) و منطق صوری برگزار شد، پرسش‎های اصلی در این نشست‎ها و کنگره‎ها عمدتاً حول این محور بود که منطق صوری و منطق دیالکتیک زمینه‎های مجزایی هستند، یا یکی دیگر را در بر می‎گیرد، یا یکی مبتنی بر دیگری است و دیگر اینکه تفاوت منطق صوری و دیالکتیک در موضوع آن‎هاست یا روششان یا هر دو؟ اما کار منطق به همین روال پیش نرفت.

وزارت آموزش عالی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۴۸ بیانیه‎ای صادر کرد که در آن بخش منطق دانشگاه مسکو به خاطر انحرافاتش و گرایش فرمالیستی‎اش در دور کردن صورت‎های منطقی از اندیشۀ مردمان شوروی محکوم شد؛ در این اعلامیه چنین آمده بود:

«طبقات حاکم در طول تاریخ در جهت تقویت سلطه‎شان از دانشی استفاده کرده‎اند که منطق را در بر گرفته، نتیجتاً منطق صوری در روزگار باستان از ایدئولوژی برده‎داری دفاع می‎کرد و در جامعۀ سرمایه‎داری با بورژوازی در نگاه‌داشتن کارگران در جهالت و نگاه‌داشتن توده‎های رنجبر در بند ایدئولوژی بورژوازی کنار آمد.»

در نتیجۀ این رویارویی، آساموس در ۱۹۴۹ اعتراف کرد کتاب او منطق را دانشی با موضع غیرسوسیالیستی تلقی نموده و نشان نمی‎دهد منطق یکی از ابزارهای آموزش کمونیستی دانش‎آموزان شوروی است، اشاره ننموده که محتوای تفکر مردمان شوروی باید واقعاً سوسیالیستی باشد؛ او منطق را دانش پارتیزانی ندانسته که با دقت، ستیزه‌گری، نقد آشتی‎ناپذیر و اجتناب‎ناپذیر برای نویسنده شوروی به کار آید، به‌واسطۀ آموزه صورت‎گرای ایدئالیستی مرتجعانه که توسط منطق‎دانان معاصر در کشورهای سرمایه‎داری بسط یافته است. نهایتاً آساموس اعتراف کرد کتاب او نقش بجای مارکسیسم-لنینیسم را در پیشرفت منطق نشان نداده است.

ادامه دارد...

*دانش آموخته دکتری تخصصی فلسفه علم