فرهنگ امروز/ علی بهرامی: نخستین مواجهه ایرانیان با تجدد چه زمانی بود و این مواجهه بر چه مبنایی آغاز شد؟ برای درک بهتر هر پدیده‌ای، یکی از بهترین روش‌ها، حرکت به‌سوی آغازگاه آن پدیده است، چه آنکه، برای شناخت هر دردی در بدن بیمار، باید سر منشأ آن را یافت و برای هر منبع طبیعی در زمین باید به سراغ سرچشمه‌اش رفت. در زمینه علوم‌انسانی نیز حرکت به‌سوی «جای» و «گاه» یک مسئله یا پدیده می‌تواند، سرشت و خصلت آن را، در عرصه فراخ‌تری به دید آورد.

در نظرگاه توکلی طرقی، مواجهه ایرانیان با تجدد، مبتنی بر تاریخ بود. توکلی طرقی بیان می‌کند که ایرانیان در بازاندیشی تاریخی که از ایران و ایرانی انجام دادند، با تجدد مواجه شدند و در پرتو این بازاندیشی، تجدد را امری بیرون از تاریخ و تمدن خود نیافتند بلکه آن را «بومی» کردند.

تحولات سیاسی و اجتماعی ایران در دوران معاصر که پیوستگی و وابستگی عمیقی با تجدد دارد، آبستن مسائل و پدیده‌های بسیاری بوده است و اگرچه به‌گونه‌های مختلفی می‌تواند مورد تحلیل قرار گیرد، اما حرکت به‌سوی «جای» و «گاه» اصلی، فهم ما از آن تحولات را عمیق‌تر و درک‌مان را از تأثیراتش بر عمل و نظر سیاسی و اجتماعی‌مان، روشن‌تر می‌سازد.

برخی از اندیشمندان معاصر ایرانی کوشیده‌اند تا با حرکت به‌سوی نقطه آغازین، تحولات سیاسی _ اجتماعی معاصر ایران را در پرتو نخستین مواجهه ایرانیان با تجدد (مدرنیته) تحلیل کنند. مقایسه این تحلیل‌ها که در قالب آرا این محققان و متفکران نمود داشته است، می‌تواند پرتو نیرومندی بر «جای» و «گاه»، بیاندازد.

از جمله محققانی که آرایی در این باره دارند، رضا داوری اردکانی است. او در کتاب «خرد و توسعه» بیان می‌دارد که، نخستین مواجهه ایرانیان با تجدد در کشاکش جنگ‌های ایران و روسیه به وجود آمده است و نوع مواجه ایرانیان با تجدد مبتنی بر تکنیک بوده است. داوری اردکانی معتقد است ایرانیان به نمایندگی از عباس میرزا و اطرافیانش پس از شکست در دور نخست جنگ‌های ایران و روس، این پرسش را مطرح کردند که چرا ایرانیان نتوانستند در جنگ پیروز باشند و این مواجهه بر مبنای فهم تکنیکی و ابزاری از تجدد بروز و ظهور پیدا کرد.

به‌بیانی‌دیگر، ایرانیان با خواست تکنولوژی نظامی و ابزار جنگی از تجدد، فهمی تکنیکی داشتند. این آغاز مواجهه و فهم ایرانیان از تجدد بود. این فهم تکنیکی و ابزاری از تجدد در تمام تاریخ معاصر ایران که تاریخ مواجهه با تجدد است سایه افکنده و ایرانیان در تحولات سیاسی – اجتماعی‌شان با تلقی ابزارگونه از تجدد، مناسبات خویش را سامان داده‌اند.

محمد توکلی طرقی در کتاب «تجدد بومی و بازاندیشی تاریخ»، «جای» و «گاه» مواجهه ایرانیان با تجدد را نه جنگ با روسیه، بلکه نیمه دوم حکومت صفویان می‌داند. جایی که نهضت «آذر کیوانیان» در نیمه دوم قرن دهم، از ایران به هندوستان منتقل شده و کتاب «دساتیر» را منتشر کرد. در نظرگاه توکلی طرقی، مواجهه ایرانیان با تجدد، مبتنی بر تاریخ بود. توکلی طرقی بیان می‌کند که ایرانیان در بازاندیشی تاریخی که از ایران و ایرانی انجام دادند، با تجدد مواجه شدند و در پرتو این بازاندیشی، تجدد را امری بیرون از تاریخ و تمدن خود نیافتند بلکه آن را «بومی» کردند. تکیه بر بازاندیشی تاریخی و مواجهه تاریخی با تجدد، در تمام تاریخ معاصر ایران که تاریخ مواجهه با تجدد است سایه افکنده و ایرانیان در تحولات سیاسی – اجتماعی شأن با تلقی تاریخ اندیشانه از تجدد، مناسبات خویش را سامان دادند.

ایبنا