فرهنگ امروز: نشست «اتواتنوگرافی؛ خود مردم نگاری» عصر روز گذشته (27 مهر ماه) با سخنرانی نعمت‎الله فاضلی استاد مطالعات فرهنگی، انسان‌شناسی و مردم شناسی در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.

هدف مرکزی گفتمان مردم شناسانه، توجه به «خود» است

نعمت الله فاضلی در ابتدای سخنرانی خود  بحث مردم نگاری را بسیار با اهمیت و توجه دانست و گفت: خود مردم نگاری (اتواتنوگرافی) به مثابه‎ی یک رویکرد روش شناسانه در مطالعات حوزه‎ی علوم انسانی، علوم اجتماعی و علوم فرهنگی است که هدف مرکزی گفتمان آن، مطالعه و توجه به «خود» است.  این توجه به خود ابعاد گوناگونی دارد و منظور محقق است. محققی که می‌تواند متخصص در هر حوزه‌ای باشد.

این استاد پزوهشگاه علوم انسانی در ادامه افزود: به تعبیر گافمن در کتاب «نمایش خود در زندگی روزمره» تجربه‌های شخصی و زندگی ما، به مثابه داده برای فهم فرهنگ و زندگی اجتماعی به کار گرفته می‌شود. تجربه‌هایی که به عنوان شهروند کسب می‌کنیم و نقش‌های اجتماعی که در زندگی خود ایفا می‌کنیم، این تجربه‌ها را به عنوان داده برای تولید دانش به خدمت بگیریم.

وی درباره اهمیت پرداختن بدین حوزه گفت: اهمیت بحث من به عنوان یک رویکرد روش‌شناسانه در علم و مطالعات انسانی- اجتماعی، در این واقعیت نهفته است که عمده روش‌های علوم انسانی مبتنی بر نوعی حذف، نادیده‌انگاری، انکار و نفی «خود» است و بعضا بر اساس ستیز با «خود» شکل گرفته‎اند. در رویکردهای خیلی کلاسیک ارتدکسی پوزیتویست یا تعصب‎گرایی این موضوع یعنی حذف خود آن قدر مشخص است که احتیاج به توضیح ندارد. پیش‎فرض پوزیتویست تعصب‌گرایی این بود که دانش باید به شیوه‌ی عینی به دست بیاید. مفهوم عینیت در واقع مفهومی بود که موجب می‌شد تا فرد تا آن‌جایی که ممکن است از خود فاصله بگیرد.

پرهیز از تعصبات با حذف «خود» در سوژه‌های مطالعاتی محقق

فاضلی یادآور شد: برای پرهیز از ارزش‌داوری و دخالت احساسی یا عاطفی، تعصب و اشکال جانب‌داری‌های ایدئولوژیک و به منظور ایجاد یک تمایز بنیادین بین دانش جدید که علم جدید تولید می‌کند با تمام آن چیزی که در گذشته تاریخی بشر تولید شده بود به عنوان علم پیشامدرن، یکی از مهم‌ترین کارها این بود که محقق بین خودش با سوژه‌ی مطالعاتی‌اش یک فاصله ایجاد کند و آن فاصله، در واقع همان حذف خودش بود.

این محقق مردم‌شناس با بیان اینکه نخستین شکل بارز این حذف خود در آکادمی‌های مدرن این بود که من  فاعلی هنگام نوشتن باید سرکوب می‌شد، اظهار داشت: در نثر آکادمی مرسوم پوزیتویستی ما باید بگوییم  «گفته می‌شود که» به جای فعل «می‎گویند». باید به زبان مجهول صحبت شود. در واقع یک دستگاه مکانیکی به نام روش دارد به جای من صحبت می‌کند و می‌خواهد همه‌ی حقیقت را برملا کند و مهم‌ترین کاری که یک دانشگاهی می‌توانست بکند حذف I یعنی «من» از تمام نوشته‌هایش بود. این حذف، یک حذف خشونت‌بار در حوزه‌ی تاریخ علم است، افزود: این تنها «من» نیستم که حذف می‌شود بلکه تمام تجربیات من و یک قوم انکار می‌شد. «من» به عنوان یک تجربه‌ی گروهی و اجتماعی حذف می‌شود و تمام آن ارزش‌ها و هنجارهایی که گروه من تولید کرده است باید حذف شود که این موضوع منجر به بحران علم می‌شود، چیزی که از آن به عنوان روش‌مالی نام برده می‌شود.

روش‌زدگی، بحران علم مدرن است

فاضلی در مورد بحران روش‌زدگی توضیح داد: این بحران همه‌ی بحران مدرنیته است که در کشورهایی مثل کشور ما، بیش‌تر خود را نشان می‌دهد. یکی از آسیب‌های علم مدرن روش‌زدگی یا روش مالی است که به خاطر حذف I یا من از درون چارچوب علم ایجاد می‌شود. این بحران در جامعه‌ی ما به روشنی دیده می‎شود که چندین وجه دارد. یک وجه آن همان چیزی است که همه‌ی ما از آن ناراحت هستیم که چرا علوم انسانی- اجتماعی به حد کافی توان برای توضیح، توصیف و تشریح وضعیت زندگی اجتماعی ما را ندارد و اگر دارد چرا این توضیح، توصیف‌ و تشریح به اندازه‌ی کافی نیست.

استاد علوم اجتماعی پزوهشگاه علوم انسانی در مورد مشکلات علوم انسانی- اجتماعی گفت: مشکل دیگر تمایزات ایدئولوژیکی است که منتقدان ایدئولوژیک علوم انسانی و علوم اجتماعی مطرح می‌کنند این که علوم انسانی- اجتماعی، به نوعی سازگارهای معرفت شناسانه با دستگاه فکری، تاریخی ،فرهنگی کشورهای غیر غربی را ندارند. اگر این ادعا پذیرفته شود قطعا یک دلیلش این است که «من» فاعل شناسا در تحقیقات انسانی- اجتماعی حذف شده است.

از جمله اشتباهات در حذف منِ مسوول، اشتباهات ایدئولوژیکی است

او با بیان اینکه وقتی «من» حذف می‎شود هر چیز یاوه‎ای گفته می‎شود، افزود: چرا که «من» مسئول نیستم. وقتی قرار نیست من پاسخ‌گو باشم، مجاز هستم هر اشتباهی انجام دهم و از جمله اشتباهات، اشتباهات ایدئولوژیکی است. نتیجه‌اش این است که کتاب‌ها و مقاله‌های میان‌تهی تولید می‌شود و کسی نمی‌تواند معترض هیچ نویسنده‌ای شود، زیرا «من» شناسا مسئول نیست.

فاضلی با اشاره به اینکه رویکردهای کیفی، بیش از آن که در پاسخ به یک نیاز علمی محض در آکادمی‎ها شکل گرفته باشند، واکنشی به بحران‌های شکل گرفته توسط علم انسانی- اجتماعی جدید هستند، یادآور شد: البته این رویکردهای کیفی، رویکردها و روش‎های مبتنی بر "من" یا "خود"، واکنش انتقادی اجتماع علمی، در برابر بحران‌های خودش است و علم می‌خواهد مسئولانه‎تر در مقابل جامعه عمل کند. به همین دلیل از سال‎های 60 و 70 به این سمت، ما شاهد تحولات وسیع در تمام رشته‌های علوم انسانی و علوم اجتماعی هستیم که یکی از محورهای این تحول، ظهور "خود" و "من" شناسای محقق در تحقیقات علمی است. این واکنش به آن بحران‌ها یعنی بحران‎های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و بحران فرهنگی علم است.

خودمردم نگاری عامل مهیج در روند فعالیت علمی است

در ادامه‌ی بحث نعمت ا... فاضلی به معرفی ابعاد مختلف خود مردم‎نگار پرداخت و گفت: اتواتنوگرافی به لحاظ فنی چند امتیاز دارد. یکی این که ابزار مهیجی برای بیان خود است. شاهد هستیم که دانشجویان، اساتید و محققان از این علم لذت نمی‌برند. اتواتنوگرافی یک رویکرد مهیج است و معجزه می‌کند. به ما کمک می‌کند از نوشته‌های خود لذت ببریم و در واقع مانع ایجاد بحران در نویسنده و محقق می‎شود. رولان بارت در کتاب «لذت متن» به این می‎پردازد که متن باید به نوعی لذت تولید کند. همه‌ی آثار بزرگ دربرگیرنده نوعی از لذت هستند. اتواتنوگرافی برای لذت بخش کردن متن است. نوشتن مقاله خیلی سخت است و هیجان ندارد، این بحران بزرگی است در حالی که لذت بردن، بخشی از هویت انسان است.

معجزه خودمردم نگاری؛ پیوند خود فردی و خود جمعی است

این عضو هیات علمی پژوهشگاه با تأکید بر اینکه معتقد است علم باید لذت‌بخش ایجاد کند و هر چیزی که با انسان است باید زیبا و لذت بخش باشد، اظهار داشت: اتواتنوگرافی به ما کمک می‌کند خود را بیان کنیم. انسان‌های امروز می‎خواهند بیش از هر روز تاریخ، خود را بیان کنند. حتی علم ریاضیات هم باید در خدمت لذت و بیان بودن من فردی و جمعی باشد. تحصیل علم، کار طاقت‎فرسایی است مگر کسی که بتواند بین خود و علم پیوند بزند و این کار، پیوند زدن خود فردی و خود جمعی معجزه‎ی اتواتنوگرافی است.

مرز پررنگ هنر و علوم انسانی به عقیم شدن علم انجامید

محقق انسان‌شناسی تصریح کرد: بحران علوم انسانی و اجتماعی کلاسیک در این است که این علوم به کمک روش نتوانستند بین فردیت ما و هویت جمعی ما پیوند لازم را بر قرار کنند. برای همین، این علوم کم‌کم در تمام رشته‌ها عقیم و ناتوان شدند. دیگر بحران‌ بزرگ  علوم انسانی- اجتماعی که در همان ابتدای پیدایش بذرش کاشته شد پررنگی مرز بین هنر و ادبیات با علوم انسانی- اجتماعی بود. این مرز در قرن 19 قابل فهم بود چرا که می‌خواست مرز خود را بسازد و خود را اثبات کند و برای خود ماهیتی جداگانه به وجود بیاورد. به مرور زمان این مرز تبدیل به بحران شدچرا که باعث عقیم شدن علم شد.

او با بیان اینکه گسترش علم آمار و رویکردهای کمی آن، یکی از کشنده‌ترین آسیب‎های اندیشه‌ای است که انسان آن را تجربه می کند، افزود: چند سرطان مرگ‌زا در حوزه علوم انسانی و اجتماعی است که سرطان آمار و کمی‌نگری یکی از آن‎ها است. آمار به مثابه یک رویکرد وقتی بر اندیشه‌ی انسانی سیطره پیدا می‌کند، باعث بحران و سرطان می‎شود. بشر به کمک آمار، هنر و ادبیات را از اندیشه‌ی انسانی جدا کرد. اتواتنوگرافی با تلطیف رویکردهای ادبی مثل سفرنامه و اشکال گوناگون روایت این امکان را به محقق می‌دهد که بین تمام تجربه‎های زیباشناسانه و غیرزیباشناسانه تفاوت بگذارد. روش اتواتنوگرافی به خاطر روش زیباشناسانه‌ی خود بیش از روش‌های دیگر محبوبیت و عمومیت می‌یابد.

جدایی از مردم عامل دیگر بحران های علو م انسانی ـ اجتماعی است

او ادامه داد؛ یکی از بحران‎های علوم انسانی- اجتماعی جدا شدن از عموم مردم است. کاری که انجام می‌شود بیش از آن که برای مردم باشد جدا از مردم است. این موضوع تا صد سال پیش قابل قبول بود چون می‌خواست برای خود هویت پیدا کند اما در فضای پسامدرن مردم‌گرایی این پذیرفته نیست.

وی در ادامه بحث خود درباره خودمردم نگاری توضیحاتی داد و گفت: اتواتنوگرافی ویژگی‌ها و کاربردهای وسیعی دارد و در واقع رسانه نگارشی تاثیرگذاری برای تولید و آگاهی جمعی در جامعه کتابخوان و اصل مطالعه است. آن نیز سبک نگارشی موفقی برای بروز خلاقیت‌های فردی است. انسان اجتماعی نمی‌تواند خود را از این موضوع جدا کند. فقط سیاستمداران نیستند که باید دمکراتیک عمل کنند باید محقق و اندیشمند هم دموکراتیک‎ عمل کند. اتو اتنوگرافی این خاصیت را دارد که عده‎ی وسیع‌تری از مردم را دور هم جمع کند.

خلاقیت کشی؛ بلای انسانی قرن جدید

فاضلی یادآور شد: اتواتنوگرافی یک روش خلاق است. یکی از بلاهای انسانی و اجتماعی در عصر جدید خلاقیت‌کشی ما است. ما قادر نیستیم با علم جدید به شکل خلاقانه‌ای بیندیشیم. زیرا خلاقیت حاصل تامل درونیات ما است. در حالی که علم انسانی و اجتماعی دانشجو را وادار می‌کند که حفظ کند. او گفت: روش‌های تحقیق در دانشگاه و سازمان‌ها به صورت یک امر غیرخلاق درآمده است. در حالی که پژوهش قاعده ندارد.

وی ‎ در ادامه گفت: در چارچوب مدل، پژوهش‌ها خلاقانه نیست. اتواتنوگرافی کمک می‌کند تا مثل ادیب و نقاش احساس خودشکوفایی کنیم، این‌که حقیقتاً منظم بنویسیم.

فاضلی عنوان کرد: از من پرسیدند فوت پژوهش‌گری چیست، و من پاسخ دادم؛ از نظر من فوت پژوهش‌گری خلاقانه نوشتن است. نباید بر مبنای قاعده، نوشته‎ای را نوشت. اگر که می‎خواهید بیندیشید، به تجربه‎ی خود تکیه کنید. مواظب روش‎دان‎ها باشیم. اگر کسی عمیقا و اصالتا بیندیشد نباید در چارچوب روش‎شناسانه علم مدرن حرکت کند. آن‎ها نمی‎خواهند علم جدید مطالعه کنند بلکه می‎خواهند علم را بازنمایی کنند.

ما از بافت بومی خود فاصله گرفته‌ایم

او در ادامه‎ی بحث از ویژگی‎های اتواتنوگرافی بیان کرد: کم کردن مشکل بیگانگی فرهنگی روشنفکران و تحصیلکردگان دانشگاهی از دیگر ویژگی‎های این رویکرد است. اتواتنوگرافی مشکل بیگانگی فرهنگی را حل می‌کند. یک واقعیت بزرگ در فضای علمی دانشگاهی ما این است که ما از بافت بومی خود فاصله گرفته‎ایم که به آن بیگانگی تحصیلی اطلاق می‎شود. اگر دانشجویی مطلبی را از گیدنز بیاورد برای همه شناخته شده است اما اگر صحبت و مطلبی از علامه جعفری بیاورد برای حداکثر اساتید ناآشنا خواهد بود. یا حتی اگر دانشجو شعری در پایان‎نامه و تحقیق خود بیاورد به او گوشزد می‎شود یا حذف کند یا به پیوست و زیرنویس منتقل کند. پس اگر می‎خواهیم علم تولید کنیم نباید از "خود" چیزی بیاوریم. برای همین شریعتی یک اسم مستعار درست کرده بود به نام شاندل که هر گاه می‎خواست حرفی از خودش بگوید از قول شاندل می‎گفت. این نشان از ذهن از خود بیگانه شده‎ی ما دارد که باید شخصیتی ذهنی برای بیان حرف‎های خود درست کنیم. در واقع آمادگی نداریم تجربه‎ی خود را مبنا قرار دهیم. اتواتنوگرافی درمانی است که ما را از این بحران بیرون می‎کشد.

استاد پژوهشگاه علوم انسانی هم‎چنین عنوان داشت: محقق می‎تواند «تأثیرگذاری و نقش عاملیت» و فردیت خود را در جریان تحقیق مشاهده کند. در واقع نقش اتواتنوگرافی در بیان عریان عاملیت و فردیت محقق است. در روش‎های کمی و پوزیتیویستی ادعا می‎شود که کسی مقاله می‎نویسد و یا چیزی بیان می‎کند. ولی باید گفت، مولف و محقق کتاب و مقاله می‎نویسند تا ارتقا بگیرند و در واقع تحت الزامات بیرونی است که این کار صورت می‎گیرد و جای پای "خود" نویسنده و محقق نیست و این نوشته برای او ارزش ندارد و به کتاب و مقاله‎ی خود هم ارادتی ندارد. چرا، چون عاملیت "خود" نیست. دانش اصیل دانشی است که از تجربه‎ی اصیل ما برخاسته باشد در این‎جا نیز اتواتنوگرافی به ما کمک می‎کند تا این دانش را تولید کنیم.

وی ادامه داد؛ اتواتنوگرافی «رویکردی بین رشته‎ای» است. آن را می‎توان به نوعی زاده بسط رویکرد بین رشته‎ای در مطالعه جامعه، انسان و فرهنگ دانست.  این رویکرد بین‎رشته‌ای و بینشی تاریخی است. یکی از ارزش‎های مهم اتواتنوگرافی این است که در طرح‎های آن ما نمی‎توانیم مثل روش‎های کمی در یک زمان محدود صحبت کنیم. بلکه در یک تاریخ 40 یا 50 ساله صحبت می‎کنیم. من محقق از دل جریان‎هایی تاریخی عبور کرده‎ام. تجربه‎ی من، تجربه‎ای آنی و لحظه‎ای نیست بلکه تجربه‎ی تمام نسل‎هایی است که محقق در درون خود دارد. اتواتنوگرافی همواره یک بینش تاریخی به ما می‎دهد و کمک می‎کند سطوح خرد و کلان را به هم پیوند بزنیم. یعنی تجربه‎ی خرد خود را با ساختار کلان اجتماعی پیوند بزنیم. کار اتواتنوگرافی ظهور این خلاقیت است و این معجزه او است که من فردیت را با کلان اجتماعی پیوند می‎دهد.

فاضلی از دیگر ویژگی‌های اتواتنوگرافی به چند صدایی بودن آن اشاره کرد و گفت: روش‎های کمی مونولوگ هستند. من در اتواتنوگرافی برای تولید علم نمی‎توانم خانواده، دوستان و ... را حذف کنم. همه‎ی صداها به نحوه‎ای اجتناب‎ناپذیر حضور دارند. روش آماری نیست که مردم را حذف کرد و تن‎ها را گذاشت که چه تعدادی هستند. اتواتنوگرافی صدایی را سرکوب نمی‎کند، بلکه دموکراتیک‎ترین روش برای تولید علم است.

بر ای علم باید برنامه داشت نه نقشه

فاضلی گفت: استفاده از مدل ادبي داستان،‏ شعر يا ابتكاري اتوبيوگرافيك  یکی دیگر از ویژگی‎های این رویکرد جدید است که استفاده از قالب‎های ادبی و روایت می‎باشد. چه کسی گفته است علم باید فرمول و نقشه داشته باشد. برای علم باید برنامه داشت نه نقشه. نگارش‎های کمی و آماری و تفکر پوزیتیویستی نقشه است که دروغ محض را برای ما جا انداخته‎اند. در امریکا 13 رساله‎ی دکتری به صورت شعر بیان شده است. اتواتنوگرافی کمک می‌کند شعر نیز در تحقیقات آورده شود که اگر این امر در ایران اتفاق می‎افتاد، حتما رد شده بود.

در نهایت نعمت ا... فاضلی به قابلیت توصیف و تحلیل کنش ها، تجربه ها و پدیده های انسانی و اجتماعی در بافت جامعه «چند فرهنگی» اشاره کرد و گفت: هر انسانی نماینده‎ی فرهنگی است که در آن رشد کرده است. در اتواتنوگرافی پیش فرض، فرهنگ است که فرماندهی می‎کند. زیرا آن چیزی که درونی می‎شود، دیگر "من" نیست "ما جمعی" و "تجربه‎ی گروهی" است. در این‎جا باید گفت، فاعل‎شناسا، فرهنگ و تاریخ است.