به گزارش فرهنگ امروز به نقل از شهروند: معماران و هنرمندان مسلمان در ساخت و طراحی مساجد نهایت ذوق و خلاقیت هنری خود را بی‌توجه به اجر مادی آن به کار می‌برند. معماری مساجد در ایران یک دنیا شور و هیجان و یک سکوت و آرامش باشکوه را به نمایش می‌گذارد که نماینده ذوق سرشار زیبایی‌شناسی است و منبعی جز ایمان مذهبی و الهام آسمانی نمی‌تواند داشته باشد.
معماران و هنرمندان مسلمان تاکنون نهایت ذوق و خلاقیت هنری خویش را بدون توجه به اجر و مزدی بذل کرده‌اند، به‌گونه‌ای که گاه حتی از نصب نام و نشان خود هم غافل شده‌اند.
در بنای بسیاری از مساجد در سرزمین‌های اسلامی هنرهای گونه‌گون در انبیق این خیزش سترگ به هم درآمیخته و معماری در این میان نقش توازن‌کننده‌ای ایفا کرده است. کاشی‌کاری، نقاشی، گچ‌بری، منبت‌کاری، خوشنویسی، خطاطی کتیبه‌ها، حتی صوت خوش و موسیقی دل‌انگیز در صدای مؤذن و قرائت کتاب‌ خدا.
بدان‌گونه از بررسی یافته‌های باستان‌شناسی در نجد ایران حاصل آمده، پوشش گنبدی با قاعده مدور، نخستین‌بار به وسیله معماران هنرمند دوران مقدم ساسانی و در بنای کاخ‌های خسروان، همچون کاخ اردشیر بابکان در فیروزآباد و کاخ سروستان به کار رفته که این وضع صرف‌نظر از پوشش فضاهای وسیع و رفیع، شکوفایی بیرونی و درونی این گونه بناها را فراهم می‌آورد که پیشتر با استفاده از قاب‌های مربع متحدالمرکز با چرخشی به مقدار نیم قائمه روی قاب زیرین و محاط در آن زیگوراتی را به وجود می‌آورد، ساخته می‌شد.
اکنون تبدیل آن به شکل مدور، درواقع تحولی در جهت دست‌یافتن به نرمش و ایستایی بهتر و تقسیم یکنواخت و متوازن‌تر نیروهای موجود در بنا بوده است.
به علاوه این تمدید خردمندانه، معمار را از لزوم بکارگیری احجام و عناصر ساختمانی حجیم و وزین که از پیش برای پوشش فضاهای اصلی و جنبی فراهم آورده بود، بی‌نیاز کرده و در عوض استفاده از آجر یا سنگ با ابعاد کوچک و قابل‌حمل را مقدور و کار ساختن و پرداختن را آسان می‌کرد.
بناهای فاخر و نفیسی که از رهگذر این ابداع هوشمندانه حاصل می‌آمد، این بار مقدر بود تا در شکل‌دهی به بنای مساجد اسلامی و در خدمت به اهداف مقدس و جهان‌بینی نو کمر ببندد. ابتکار عملی که در خاستگاه اسلام به کلی بی‌سابقه بوده است.
مسجد جامع اموی دمشق به‌عنوان مسجد و مرکز اسلامی که هم پارلمان بوده و هم محلی که به امور جاری مسلمانان می‌پرداخت، با هدف نشان دادن قدرت جامعه جوان مسلمانان، در محل پرستشگاه ژوپیتر، خدای خدایان رومی که سابقا به کلیسا مبدل شده بود، ساخته شد.
مسجد ایرانی علاوه بر افزودن گنبد به فضای شبستان به کمک یک هندسه گام‌به‌گام و ایجاد ایوان که به شکوه و جلال آن می‌افزود، دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی است که لطافت و ظرافت در آراستن و تزیین بدنه در داخل و خارج بنا، از آن جمله‌اند.
با این همه میراث متقدمان و تجربه به جای مانده از آنها توأم با تنوع و تجربه‌های سنتی در استفاده از فرم و فضا به‌ویژه در معماری مساجد، قرن‌هاست که به کمال رسیده و به بلوغ هنری و ماندگاری فنی دست یافته است.
تبلور این امر را می‌توان در بنای کوچک زیبا و ظریفی همچون مسجد «شیخ‌ لطف‌الله» اصفهان که در اوج زیبایی، ادراک علمی و استادی مسلم است، به وضوح مشاهده کرد.
ویل دورانت مورخ مشهور و معاصر آمریکایی درباره این شاهکار بی‌مانند توصیف جالبی دارد. او در تاریخ تمدن خود و در آغاز عصر خرد می‌نویسد: بیش از همه داخل مسجد دارای زیبایی شگفت‌انگیزی است که شامل نقوش اسلیمی، اشکال هندسی و چنبره‌ای با طرح کامل و یک شکل است. در این‌جا هنر مجرد (آبستره) را می‌بینیم ولی با منطق و سبک و اهمیتی که هرج‌ومرج مبهوت‌کننده‌ای را به عقل عرضه نمی‌کند، بلکه نظم قابل‌فهم و آرامش فکری را می‌رساند.
پروفسور پوپ، ایران‌شناس و مستشرق معروف معاصر در کتاب خود «بررسی هنر ایران» می‌نویسد: «کوچکترن نقطه ضعفی در این بنا دیده نمی‌شود. اندازه‌ها بسیار مناسب‌اند، نقشه آن بسیار قوی و زیبا و به‌طور خلاصه توافقی است بین یک دنیا شور و هیجان و یک سکوت و آرامش باشکوه که نماینده ذوق سرشار زیبایی‌شناسی است و منبعی جز ایمان مذهبی و الهام آسمانی نمی‌تواند داشته باشد.
مسجد و محراب اگرچه در آموزه‌های دینی دارای جایگاهی منحصرا معنوی نبوده (به‌ویژه محراب که اسم مکان از ریشه حرب است) و بیشتر به‌عنوان پایگاهی برای پاسخگویی به غالب نیازهای مسلمانان برآمده بود، به اندک زمانی با روحی که از لطافت ایمان و جذبه حضور درآمیخته بود به زیباترین بنای اسلامی بدل شد. به گونه‌ای که شکل و ساخت مساجد در کشورهای اسلامی زیربنای هنر و معماری اسلامی را تشکیل داد. معماری زیبا، با کاشی‌کاری‌های هوش ربا، کتیبه‌ها، گچبری‌ها، معرق‌ها و دیگر عناصر معماری در هم آمیخت و معماری اسلامی را پدید آورد که هم‌اکنون مایه فخر و مباهات ملل اسلامی و یکی از جاذبه‌های گردشگری این کشورهاست.
 

  دوره عباسی   
در اوایل این دوره مساجد با طرح صحن روباز و ایوان‌های ستون‌دار ساخته می‌شدند که نمونه‌ای از معماری دوره اموی و به‌طور کل اعراب بوده است. در بناها بیشتر از خشت استفاده شده و ستون‌های یک پارچه بودند. رفته‌رفته تغییراتی اساسی در بنا  ساختمان ایجاد و به جای خشت از آجر استفاده شد و دیگر ستون‌های یکپارچه به کار نرفت. از ویژگی بسیار مهم مساجد در این دوره آن است که سقف مساجد کاملا مسطح و مناره در خارج یا در جوار مسجد ساخته می‌شد و برای تزیین دیوارها از کتیبه‌هایی به خط کوفی بهره گرفته می‌شد. نمونه برجا مانده از این دوره مسجد تاری خانه دامغان که در قرن دوم هجری ساخته شده و قدیمی‌ترین مسجد ایران است. جلوه این ساختمان باشکوه در سادگی و بی‌پیرایگی آن متجلی است. صحن این مسجد تقریبا مربع است که با ردیف طاق‌ها، سه دالان را در امتداد قبله ایجاد می‌کند. طاق‌های بیضی شکل این مسجد به وسیله دیوارهای آجری ضخیم استوانه‌ای برپا ایستاده است. مسجد تاری خانه بیانگر ترکیبی از تکنیک‌های اصیل ایرانی و نقشه عربی است. مناره موجود، مدور و در قرن پنجم هجری ساخته شده است، ولی بقایای یک مناره مربعی شکل که احتمالا هنگام بنای کل مسجد ساخته شده، برجای مانده است.
 

 دوره آل‌بویه   
ویژگی‌های معماری این دوره شبیه معماری ساسانی (پیش از اسلام) بوده و ابنیه مذهبی این دوره چهارایوانی، دارای ستون‌های عظیم و ایوان‌های بلند طاقدار است. تزیین اصلی بنا در این دوره گچبری است که دارای رنگ‌های متنوع بوده و طرح‌های آن، سنت‌های قدیمی ایران در دوره ساسانی را یادآوری می‌کند. از مساجد این دوره می‌توان به مسجد جمعه نایین اشاره کرد. این مسجد که هنوز مورد استفاده است، قدیمی‌ترین مناره به یادگار مانده در ایران را داراست. نقشه آن نقشه یک مسجد ساده ستون‌دار است که از قدیم تاکنون دچار تغییرات زیادی شده است. مناره این بنا که در اصل بر بالای قاعده مربعی شکل قرار داشت با نمای مسجد هماهنگ بود اما چندی بعد با اضافاتی محصور شد. بدنه هشت ضلعی آن کاملا بدون تزیین است و نشانه مرحله انتقالی از مناره‌های مربعی به مناره‌های مدور است، شکوه و جلال اصلی مسجد جمعه نایین در غنای گچبری‌های آن است.
از دوره غزنویان و سامانیان که تقریبا مقارن با آل‌بویه بوده‌اند، در ایران مسجدی بر جای نمانده است. بنابراین به بررسی مساجد دوره سلجوقی می‌پردازیم.
 

 دوره سلجوقیان   
ویژگی معماری این دوره را به اختصار می‌توان موقر، نیرومند و دارای ساختاری زیبا توصیف کرد. در این دوره با وجود فاصله زمانی نزدیک به چهار قرن با ایران باستان باز هم می‌توان طرح کلی چهارایوانی ساسانی را مشاهده کرد. طرح مساجد و مدارس این دوره اکثرا چهارایوانی با طاق‌نماهای دیواری است، ایجاد گنبدهای عظیم روی گوشواره در مساجد از دیگر ویژگی‌های مساجد این دوره است و در تمام ابنیه این دوره سردر اهمیت بسزایی دارد. بناها آجری و تزیینات آن شامل خطوط و نقوش هندی به صورت مهر در آجر، گچبری، کاشی ساده معرق و کتیبه‌هایی به خط کوفی و نسخ است. ازجمله مساجد به جای مانده از این دوره می‌توان به مسجد جمعه اردستان و مسجد جمعه زوره اشاره کرد.
 

 دوره ایلخانان   
در این دوره انواع ساختمان‌ها، حالت سنتی و سبک سلجوقی خود را حفظ کرده، ولی مغولان برای نمایش قدرت خود به ساخت بناهای عظیم با گنبدهای بسیار بزرگ و برج‌های بلند روی آوردند و برای افزایش هیبت بنا، نماهای ساختمان را با قاب‌های باریک و بلند و هلال‌های نوک‌تیز آراستند. در این زمان استفاده از تزیینات آجر لعابدار و بدون لعاب، قطعات گچ و آجر در موزاییک، کاشی‌های آبی‌رنگ با نقش‌های زیبای گل و بوته، کتیبه‌های زیبای کوفی و نسخ با نوارهای تزیینی ونازک گچبری به صورت بندکشی رواج داشت. از بناهای مذهبی و مساجد این دوره می‌توان از مسجد جمعه ورامین نام برد. این مسجد مانند مسجد زوره براساس طرح کلی چهارایوانی ساخته شده و برخلاف دیگر مساجد ایران سردر کوتاهی دارد آنچنان که کل ساختمان در سیطره گنبد بزرگ بالای حجره جلوی محراب قرار گرفته است. طرح داخلی این مسجد نشانه پیشرفت معماری نسبت به قرون قبل است که احساس خاصی از ارتفاع را در بیننده ایجاد می‌کند. دیوارهای جانبی با روزنه‌هایی جهت ورود نور، مشبک شده‌اند. تزیینات محراب با تصاویر گل‌های کاملا شکفته تزیین شده است. سردر ورودی و ایوان قبله دارای نیم گنبدهایی بر فراز طاق‌های مقرنس‌کاری شده و مزین به آجرهای لعابدار آبی رنگ است که مشخصه عمده تزیینات این دوران به شمارمی‌رود.
 

 دوره تیموریان  
بناها در این دوره بازهم بر پایه شکل‌ها و ساختمان‌های دوره سلجوقی استوار است ولی در سایه تسلط مغولان، مقیاس و عظمت تازه‌ای یافته و در تزیینات بنا توجه بسیار مبذول شده است. بناها اغلب چهار ایوانی با ایوان‌های بلند و سردرهای مزین به مقرنس کاری‌های بسیار زیباست و تزیینات عمدتا شامل کاشی‌کاری‌های زیبا و باشکوه و معرق و هفت‌رنگ است، گنبدهای پیازی‌شکل و شیاردار از ویژگی‌های بناهای خاص دوره تیموریان است. معماری این دوره را می‌توان کمال کاربری رنگ در معماری دانست که نمونه‌های آن را می‌توان در کتیبه‌های کوفی، نسخ و ثلث به رنگ طلایی در زمینه کاشی‌های آبی مشاهده کرد. از مساجد نمونه و بسیار معروف این دوره می‌توان مسجد گوهرشاد را نام برد. بی‌اغراق اوج هنر و تکنیک کاشی‌کاری این دوره و ایران را می‌توان در این بنا مشاهده کرد. در این بنا مناره در جوار ساختمان قرار دارد، پیش از این مناره‌ها برفراز دیوارها قرار داشتند و این سبک (مناره جدا از ساختمان) احتمالا از سبک معماری هند اقتباس شده است.  
 

دوره ترکمانان  
نمونه ابنیه مذهبی این دوره مسجد مظفریه یا کبود تبریز است که در نوع خود ممتاز بوده و هم‌اکنون درحال مرمت است. حیاط مرکزی کاملا سرپوشیده و دارای گنبد است. نماهای داخلی و خارجی آن به ظریف‌ترین کاشی‌های ایران مزین شده است. قاب‌های مختلف و هماهنگ دارای رنگ‌های متفاوت به همراه آبی روشن و در برخی قسمت‌ها با روکش طلاست.
 

 دوره صفویه  
بناهای این دوره باز هم دارای طرح کلی چهار ایوانی است البته به ساخت ایوان‌های عظیم با ابعاد بزرگ توجه بسیار شده است. در ابنیه مذهبی کاشی‌های لعاب‌دار، معرق و هفت‌رنگ در تزیین دیواره‌های خارجی و داخلی بنا، طاق‌ها، مناره‌ها، گنبدها و محراب‌ها استفاده شده است. کتیبه‌های نسخ و ثلث سفید و درخشان، در طاقچه‌ها به کار رفته و نور ورودی از طریق پنجره‌های تعبیه شده در ساقه گنبد حالتی روحانی به فضا می‌بخشد. در بناهای ییلاقی تزیینات چوبی نقش اصلی را به عهده داشته و روی آن تذهیب‌کاری و نقاشی‌های لاکی استفاده شده است. از نمونه‌های معماری این دوره می‌توان به مسجد شاه اصفهان که توسط شاه عباس ساخته شده و اوج ساختمان‌سازی در اصفهان به‌شمار می‌آید، اشاره کرد. این مسجد دارای ابتکارات و نوآوری‌هایی در هنر معماری است، سردر ورودی آن در مرکز ضلع جنوب میدان (نقش جهان) قرار دارد، ولی خود مسجد با زاویه‌ای روبه قبله ساخته شده است، معماران این تغییر زاویه مسجد را به قدری استادانه و با موفقیت اجرا کرده‌اند که در قسمت ورودی مسجد کسی به وجود چنین زاویه‌ای پی نمی‌برد و نمای عمومی آن از سمت میدان ناموزون به نظر نمی‌رسد. مساجد در این دوره همچنان با طرح چهار ایوانی و گنبدهای بزرگی که به اوج کمال رسیده‌اند، ساخته شده است.
 

دوره قاجار  
این دوره را باید دوره افول معماری ایران به شمار آورد، چراکه در مقایسه با ابنیه بسیار زیبای دوره صفوی، بنایی که بتواند با آن برابری کند، ساخته نشد. برجسته‌ترین ابنیه این دوره متعلق به فتحعلی شاه است که خود تقلیدی از ابنیه صفوی است و اکثر تزیینات مهم از هنر اروپایی اقتباس شده است. مسجد و مدرسه سپهسالار (شهیدمطهری) یکی از عمارت‌های معروف تاریخی تهران است که توسط میرزا حسین خان سپهسالار ساخته و وقف شده است. نخستین کلنگ آن در سال ١٢٩٦ق زده شد. حیاط مسجد توسط ٦٢حجره‌ای که جهت سکونت طلاب ساخته شده، از چهار جهت محصور شده است. در سردر هر یک از حجره‌ها طرحی بدیع و مجزا از یکدیگر با مقرنس‌کاری زیبا تزیین یافته است. در اصلی بسیار بزرگ، دو لتی و فلزی است و در قسمت بیرونی با کاشی‌کاری‌های معرق و مقرنس‌کاری زیبایی تزیین شده است. گنبد اصلی عمارت روی شبستان تابستانی و تماما از بیرون و درون کاشی‌کاری است. کل ساختمان دارای ٨مناره است که تماما با کاشی کاری تزیین شده است. از دیگر مساجد دوره قاجار می‌توان به مسجد نصیرالملک در شیراز، مسجد و مدرسه آقابزرگ در کاشان و مسجد معاون‌الملک در کرمانشاه اشاره کرد.