فرهنگ امروز/ محمدجعفر امیرمحلاتی/ترجمه: محمد غفوری:

اُنس

این ابوعلی مسکویه (درگذشت: ۴۲۱ ه.ق) بود که میراث فارابی در زمینۀ اخلاق را به ارث برد و در «تهذیب الاخلاق» خویش فلسفۀ اخلاق را به اوج رساند. مسکویه مانند فارابی و اخوان الصفا، گرایش‎هایی شیعی داشت. دستاورد عظیم او در تهذیب الاخلاق ترکیبی بود از «ادب» ایرانیِ پیش از اسلام و دیدگاه‎های اخلاقی هندیان که هر دو را در ساختاری واحد درهم می‎تند. وی دامنۀ این کلیت ترکیبی را نمی‎گستراند تا شامل حال اخلاق سیاسی یا فلسفه شود؛ لیکن دیدگاه‎های وی دربارۀ جوهرۀ محبت و الفت انسان دلالت‎های مهمی در مورد جنگ و صلح دارند.

طبق نظر گودمن، مسکویه با ابن‌عَدی (درگذشت: ۳۶۳ یا ۳۶۴ ه.ق) در این دیدگاه مشترک است که یکی از غایات اصلی اخلاق، مهار کردن قوۀ غضبیۀ طبیعی ما است، امری که زمینه‎ساز وحدت عمیق‎تر ما در سطح کنش‎های حُب و مودت می‎گردد. مهم آنکه، او و ابن‌عدی در این دیدگاه نیز مشترکند که هدف بنیادین مهم‎ترین احکام و توصیه‎های قرآن -که تبدیل و ترجمه به فقه اسلامی شده‎اند- تهذیب نفس است.

از نظر مسکویه (به تبعیت از سخن ارسطو) محبت اهمیتی بسیار بیشتر از منبع تمامی فضایل، یعنی عدل دارد. محبت صرفاً یک فضیلت نیست، بلکه تعیین‎کنندۀ انسانیت انسان‎ها است. مسکویه اشاره می‎کند که واژۀ «انسان» از «اُنس» ریشه می‎گیرد. به نظر ماجد فخری، «ابن‌مسکویه تأکید می‎کند که سعادت تامۀ انسانی را نمی‎توان بدون محبت محبان و اصدقاء کسب کرد، چه اینکه انسان به سبب آنکه ماهیتاً "حیوانی سیاسی" است، نمی‎تواند در انزوا خویش را به کمال رساند». در این طرح کلی نظری، شریعت تأکید می‎کند که حتی نماز جماعت می‎تواند باعث تحکیم دوستی و محبت انسان‎ها گردد؛ بنابراین، مسکویه «انسانیت» را تبدیل به هدف اخلاق می‎کند، هدفی که می‎توان آن را از طریق کمال ذاتمان در مقام انسان محقق کرد.

ازاین‌قرار، ممکن است به این نتیجه برسیم که دیدگاه مسکویه دربارۀ جنگ و جنگ‎افروزی این است که جنگ منبع تمامی رذایل است، چه اینکه نه ‌تنها با انسان‎ها، بلکه با کلیت انسانیت در تضاد است. وی می‎گوید: «تهور و جبن همانند شجاعت، ریشه در قوۀ غضبیه دارند، آن‌گاه که غضب یا شهوتِ انتقام نفس را تحریک می‎کنند. غضب و تکبر علل اصلی ظلم و دیگر امراض اجتماعی هستند و جوهر تکبر دیدگاهی کاذب دربارۀ نفس است که باعث می‎شود خود را مستحق مقامی والاتر از آنچه کسب کرده بداند.» تنها از طریق عقل است که آدمی می‎تواند مهار قوۀ غضبیه و در نتیجه مهار کِبر نفس خویش را در اختیار گیرد. بااین‌حال، از نظر مسکویه، عقل طبیعی و عینی است و در معرض تفسیرهای فقهی قرار ندارد. وی به‌عنوان شاهد، خوانشی معتزلی از آیاتی آشنا در قرآن را عرضه می‎دارد: «وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّاهَا* فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا» (سوره شمس، آیات ۷-۸).

مسکویه می‎گوید: «ادب میزان حکمت و معرفت است که با تجربۀ زندگی خوب و ابزارهای نیل به آن محک زده می‎شود؛ نکته مهم آن است که بدون این تجربه عقل، عقل نیست.» مسکویه می‎گوید که ادب انسان را می‎سازد. تفسیر وی از ادب نسبت به اخلاقیات جنبه‎ای بیرونی ندارد، بلکه نسبتی اندام‎وار با آن دارد؛ به تعبیر دیگر، شیوه‎ای که آدمی عملی اخلاقی را انجام می‎دهد دست‎کم به همان اندازه پیامد آن عمل اهمیت دارد. این مسئله در تناظر با همان رابطۀ معیارین میان هدف و وسیله است. بااین‌حال، مسکویه بر این باور بود که اهداف نمی‎توانند وسایل را توجیه کنند. چنان‌که گودمن اشاره می‎کند، «برخلاف مارکس، یا حتی از جهاتی افلاطون، ولی همانند اخلاقیات کتاب مقدس در یهودیت و مسیحیت، اخلاق قرآنی نقض ملاک‎هایش را برای رسیدن به اهدافش مجاز نمی‎شمارد». از نظر مسکویه، از آنجا که ادب مبتنی بر عقل عملی است، آدمی می‎تواند تصوری دقیق از خویش داشته باشد و ازاین‌رو تصوری از «دیگران» به‌مثابه انسان‎هایی برابر با او، امری که سبب پرهیز از جنگ و نزاع می‎شود.

تلقی مسکویه از محبت -که تحت تأثیر برداشتی نوافلاطونی از ارسطو است- تا سطح فلسفۀ سیاسی تعمیم می‎یابد؛ یعنی آن‌گاه که وی مدعی می‎شود که به سبب مدنی بالطبع بودن انسان، «سعادت تامۀ انسان از طریق دوستانش محقق می‎شود؛ و هرآن‌کس که کمال خویش را در دیگران می‎یابد یحتمل نمی‎تواند سعادت ‌تامۀ خویش را در انزا و عزلت کسب کند». وی در ادامه می‎گوید: «بنابراین، انسان سعادتمند کسی است که دوستانی به دست می‎آورد و می‎کوشد تا خیرات را به‌گونه‌ای سخاوتمندانه در میان آنان تقسیم کند تا همراه با آنان به چیزی نائل آید که نمی‎تواند به تنهایی کسب کند.» وی در جایی دیگر می‎گوید: «این طبیعت سعادت انسان است که نمی‎تواند بدون کنش‎های جسمانی، قیود مدنی، مساعدت نیک و دوستان شریف حاصل آید.»

مسکویه با اولویت ‎بخشیدن به محبت و احسان بر عدالت در سلسله‎مراتب اخلاقی در آن فلسفۀ سیاسی‎ای مساهمت می‎جوید که تصمیم‎گیری برای جنگ و صلح را از انحصار فقه بیرون می‎آورد. وی می‎گوید: «گرچه فقه صلح عمومی را تجویز می‎کند، اما احسان را تجویز نمی‎کند. فقه تنها مردم را ترغیب می‎کند تا احسان بورزند؛ و این در مورد امور خاصی است که نمی‎توان آن‌ها را مشخص کرد، زیرا بی‎انتها هستند.» وی نتیجه می‎گیرد: «فقه قاطعانه عدالت عمومی را [تجویز می‎کند]، زیرا محدود است و می‎توان آن را مشخص نمود.» به تعبیر دیگر، مسکویه بر آن است که به سبب اینکه احسان به‌عنوان فضیلتی فزون بر عدالت هیچ محدودیتی نمی‎شناسد، فقه قادر به دستیابی به آن نیست، نمی‎تواند کیفیات آن را تعریف کند، یا قواعدی برای آن وضع کند؛ این بدان سبب است که فقه تنها با محدودیت‎ها سروکار دارد.

مسکویه اندیشۀ محبت بنیادین را به‌گونه‌ای طرح می‎کند که منتهی به گام مهمی می‎گردد که به‎گونه‎ای مؤثر نظریۀ امامت در تشیع را خطاب قرار می‎دهد. وی اشاره می‎کند که هدف اصلی تمامی آیین‎های جمعی و عبادی در اسلام، نظیر حج و نماز جماعت، تحکیم پیوندهای دوستانه و صمیمانه میان اعضای جامعۀ اسلامی است. این تلقی از آیین‎های عبادی به‌مثابه عوامل تحکیم دوستی و محبت در جامعه منجر به شکل‎گیری فلسفۀ سیاسی مهمی می‎گردد. از نظر مسکویه، وظیفۀ اصلی امام که رهبر سیاسی-مذهبی مشروع و کاریزماتیک جامعۀ مسلمان است، حفظ انس در جامعه است؛ این نقطۀ عزیمت نوینی از مفهوم متعارف امام در تشیع به‌عنوان حافظ و تحکیم‎بخش عدالت در یک جامعۀ اسلامی آرمانی است. درحالی‌که عدالت بنیان یک جامعۀ حقوقی است، محبت به‌عنوان یک فضای اخلاقیِ عدالت-افزوده گرایش بسیار کمتری به عدالت تنبیهی و کیفری دارد. انسان‎ها در این جهان زندگی می‎کنند تا عشق ورزند و یکدیگر را دوست باشند، نه اینکه عشق بورزند تا زندگی کنند. این دیدگاه حاکی از آن است که انس و صمیمیت انسان از کارکردهای بقا نیستند، بلکه هدف اصلی یک زندگی دینی و زندگی در معنای کلی آن هستند؛ ازاین‌قرار، دیدگاه مسکویه بنیان‎های فلسفی و کلامی نوینی برای صلح‎طلبی و رویکردهای رفع نزاع فراهم می‎آورند. آن‌گاه که عدالت اولویت خود را به سود دوستی و مودت در یک نظام هنجارین از دست می‎دهد، جنگ‎ها، حتی جنگ‎های عادلانه نیز وجه الزامی خود را از دست می‎دهند.

دیگر اشارۀ مستقیم به اخلاق جنگ را می‎توان در کتاب دیگر مسکویه، یعنی «جاویدان خرد» یافت. مسکویه به نقل از هوشنگ (پادشاه پیشدادی) می‎نویسد: «نادانی‎ کردن در جنگ و نادان ‎بودن در آن بهتر از عقل‎ داشتن و عاقل ‎بودن است در امضای آن.» مسکویه با اشارۀ صریح به جنگ‎های توسعه‎طلبانه‎ای که فاقد توجیه اخلاقی هستند، نقل معروف دیگری از هوشنگ را ذکر می‎کند: «شخص را مرد دانای کامل نتوان گفت؛ یعنی تمام‎عقل نیست اگر به غزا و جنگ رود و حال آنکه به زنی عقد نکاح بسته باشد و کدخداناشده و از زن خود محظوظ نگردیده به جنگ رود؛ همچنین عاقل کامل نیست کسی که بنیاد عمارتی نهاده باشد و آن را تمام نکرده و در آن نانشسته به جنگ رود یا آنکه زراعتی کرده باشد و آن را نادرویده گذاشته به جنگ رود.» واضح است که وی قائل به ارجحیتی اخلاقی برای تمامی مشغله‎های ناتمام خانوادگی و شغلی در برابر جنگ است، چه اینکه هنگامی که هیچ‌کس کار ناتمامی نداشته باشد به‌ندرت بخشی از جامعه درگیر جنگ می‎شود. این گزاره توجیه اخلاقی استوار و گسترده‎ای برای پرهیز عمومی از مشارکت در جنگ‎های توسعه‎طلبانه فراهم می‎آورد.

موضع‎گیری‎های جرم‎ستیزانه در متون کهن دامنه‌ای فراتر از جنگ‎ها را دربر می‎گیرد. مسکویه به نقل از آذرپاد می‎نویسد: «اجتناب کن از بسیار کشتن جانوران تا می‎توانی و سعی کن در اعتدال و میانه‎روی در آن؛ زیرا که عتاب بر آن در آخرت بسیار است و سخت و دشوار است و بپرهیز از بدعاقبتی آن نیز در اینجا [یعنی] از بدی پیش ‎آمدن آن در دنیا، زیرا که هر مکانی که قتل و خونریزی در آن کمتر است، شمارۀ مردم در آن بیشتر است و شر و بدی در آن مکان بسیار ظاهر نیست، بلکه سلامتی آن مردم از بلا و محنت ظاهر است و تسلط آفت‌ها و بلاها در آن مکان از دیگر مکان‌ها ضعیف‌تر و کمتر است و خرابی‎ کردن شیطان‌ها و سحرکاران کمتر و سست‎تر است.» مسکویه در تأکید فلسفی و اخلاقی خویش بر اولویت محبت و دوستی فرصت را برای موضع‎گیری علیه جنگ و خون‎ریزی در جامعۀ انسانی و فراتر از آن مغتنم می‎شمارد.

ادامه دارد ...