فرهنگ امروز/ محسن آزموده:

چند روز پیش حین نوشتن یادداشتی به مناسبت سالروز تولد دکتر سید جواد طباطبایی (23 آذر 1324) استاد برجسته علوم سیاسی، با شگفتی متوجه شدم که سالروز تولد دکتر عبدالکریم سروش، دقیقا دو روز پس از آن است: 25 آذر 1324. نمی‎دانستم آیا می‎شود درباره دکتر سروش هم نوشت یا خیر. تصمیم گرفتم با داستان آشنایی خود با او و اندیشه‎ها و آثارش شروع کنم. سال‎های پس از دوم خرداد 76، نوجوانی 16-15 ساله بودم و تازه داشتم از هجوم سهمناک و زیروروکننده شریعتی خلاص می‎شدم. به واسطه خانواده مذهبی آثار کلامی و سپس فلسفی شهید مطهری را می‌خواندم و از همانجا دلبسته فلسفه اسلامی شدم. یکی از بهترین راه‎های ورود به فلسفه اسلامی آثار آیت‎الله مصباح‌یزدی و شاگردانش است. سال‌های برآمدن جنبش اصلاحات بود و بازار نواندیشان دینی پر رونق. اولین‌بار اسم دکتر سروش و نظریه قبض و بسط تئوریک شریعت را در نشریات اصول‎گرایان خواندم که در واقع بیشتر نقد این دیدگاه بود تا شرح آن. اولین کتابی که از دکتر سروش خواندم، «تفرج صنع» بود، بدون آنکه با شخصیت نویسنده‌اش آشنایی داشته باشم. بعد از آن تا پیش از ورود به دانشگاه، «دانش و ارزش» و «نهاد ناآرام جهان» را خواندم. بعدا در دوران دانشجویی به موازات مطالعه فلسفه غرب، آثار اصلی او در آن سال‌ها یعنی «قبض و بسط تئوریک شریعت»، «بسط تجربه نبوی» و «اخلاق خدایان» را خواندم. به دلیل پیشینه‎ای که ذکر کردم، همواره به اندیشه‎های سروش نگاه انتقادی داشتم و آثارش را در کنار آثار منتقدانی چون آیت‎الله جوادی‌آملی، صادق لاریجانی (معرفت دینی)، حسین غفاری (نقد نظریه شریعت صامت) می‎خواندم و در همان حال و هوای خامی و جوانی، چندان تکثرگرایی دینی او متقاعدم نمی‎کرد و فکر می‎کردم این دیدگاه نهایتا به نسبی‎گرایی معرفتی می‎انجامد. ضمن آنکه اصولا فلسفه را از مسیر قاره‎ای (اروپایی) دنبال می‎کردم و چندان فلسفه تحلیلی یعنی سنتی که سروش در آن می‎اندیشید و می‎نوشت، نمی‎دانستم.

این روایت شخصی و احتمالا خسته‎کننده را از آن رو ذکر کردم که روشن کنم، به عنوان روزنامه‎نگار حوزه اندیشه چندان دلبسته و متاثر از دکتر سروش نیستم و هیچ‎گاه از شاگردان و طرفداران دو آتشه او نبوده‎ام، اگرچه همواره آثار و نظریاتش را دنبال کرده‎ام و هرگاه کتابی یا مقاله‎ای از او منتشر می‌شود، می‎خوانم یا در حدی که مجال باشد، به درسگفتارها و سخنرانی‎های او در موضوعات مختلف گوش می‎کنم. این‎همه اما مانع نمی‎شود که منکر اهمیت و اعتبار دکتر سروش شوم و جایگاه او را در میان نواندیشان دینی پس از انقلاب نادیده بگیرم. بحث از مواضع سیاسی و حضور عبدالکریم سروش به عنوان یک کنشگر سیاسی در سال‌های آغازین انقلاب و سپس یک روشنفکر در دهه‎های هفتاد و هشتاد نیست. درباره همه این موضوعات، مخالف و موافق بسیار سخن گفته‎اند. در یادداشتی به مناسبت هفتاد و چهارمین سالگرد تولد این اندیشمند ایرانی، بهتر است به تاثیر فکری او پرداخت و نقدش را به فرصتی دیگر موکول کرد.

درباره نقش و اهمیت سروش در نواندیشی دینی، موافقان و مخالفان فراوان گفته‌ و نوشته‌اند. شک نیست که سروش به لحاظ اثرگذاری در راس نواندیشان دینی معاصر که گاه با تعبیر مناقشه‎برانگیز «روشنفکر دینی» از خود یاد می‎کنند، قرار می‎گیرد. او در کنار چهره‎هایی چون محمد مجتهد شبستری و مصطفی ملکیان و ... با طرح مباحث کلام جدید و فلسفه دین، پرسش‌های نوینی را پیش روی جامعه دینی ایران گذاشت و شعله‎ای را برافروخت که همچنان محافل فکری و دانشگاهی مشغول خاموش کردن یا شعله‌ورتر کردن آن هستند. قرائت‎ها و نظریات سروش از آثار گرانمایه سنت اسلامی، خواه بپذیریم یا نپذیریم، بسیاری از دینداران را به تامل دوباره در میراث ارزشمند گذشته واداشته است. در کنار این سروش از سال‌های دهه شصت وجاهت آن روزگارش مایه گذاشت و با دفاع جانانه‎اش از علوم اجتماعی جدید، در کنار امثال غلامعباس توسلی یکی از کسانی بود که مانع از حذف این علوم از برنامه درسی دانشگاهی ما شد. همچنین دکتر سروش از موثرترین چهره‎ها در بسط فلسفه تحلیلی جدید در ایران و به ویژه دو رشته فلسفه علم و فلسفه دین است و دانشوران این رشته‎ها قطعا به نقش موثر او در شکل‎گیری و بسط این شاخه‎های معرفتی اذعان دارند. با همه اینها باید به نقش انکارناپذیر دکتر سروش در آشتی بخشیدن عمده‎ای از تحصیل‌کردگان دانشگاه‎های جدید با ادبیات عرفانی به ویژه مولانا و حافظ و سعدی اشاره کرد. تفاسیر جدید و روزآمد سروش از این بزرگان با نثر آهنگین یا صدای مطنطن باعث آشنایی بسیاری از جوانان با آنها شده، ضمن آنکه سروش چشم‎ ما را به بزرگی متفکرانی چون غزالی و فخررازی و ملاصدرا گشوده است. به همه اینها باید سخنرانی‎های روشنگر و بصیرت‎بخش او درباره بزرگان دین اسلام و در راس ایشان پیامبر اکرم(ص) و امام علی(ع) و امام حسین(ع) را نیز افزود که شنیدن‌شان حتی کسانی را که چندان دغدغه دینداری ندارند، به وجد می‎آورد. البته همین جا گفتن این نکته ضروری است که حرف‌های تازه سروش بسیار مناقشه برانگیز نیز بوده و هست. امروز فرصت خوبی است تا متفکران مسلمان وارد میدان شوند و درباره تجربه نبوی و وحی و مباحث مربوط به قدرت بحث و گفت‌وگو کنند و از رهگذر نقد آثار سروش فضای علمی-‌ دینی کشور را چه در دانشگاه‌ها و چه در حوزه‌ها گرمی و نشاط تازه ببخشند. آنچه از اهمیت و تاثیر سروش گفتم، باعث می‌شود نقد او اهمیت دو چندان یابد.

کوتاه سخن آنکه یادکرد از متفکری موثر چون عبدالکریم سروش در سالروز تولدش، در روزگاری که بسیاری از طرفداران دوآتشه و سینه‌چاکش در نشریات‎شان به ناحق به او می‎تازند، ارج و احترام به تفکر و اندیشه است و دکتر سروش پیش از آنکه چهره‎ای سیاسی باشد، یک پژوهشگر و اندیشمند خستگی‎ناپذیر است که هنوز در میانه دهه هشتم زندگی، می‎نویسد و می‎خواند و در عرصه عمومی حضور دارد. اهمیتی ندارد که با پاسخ‎های او همدل باشیم یا خیر، مهم آن است که به پرسش‎های او گوش فرادهیم که مارتین هایدگر (فیلسوفی که از قضا سروش در جوانی چندان با او همدل نبود) گفته است: پرسش پارسایی اندیشه است.

روزنامه اعتماد